Öyküde İnceleme ve Eleştiri Yöntemleri

İşte vericinin sunduğu bildirimin alıcıda belirli bir yankı uyandırması, alıcıyla verici arasında yaşam ve dil ortaklığının bulunması, bu alanlarının kesişmesi gerekir. Böyle ortaklık ve kesişme yoksa, bildirim amacına ulaşmaz, iletişim gerçekleşmez.

Ben de ara ara, Bilge Karasu'nun Susanlar kitabından okur ve yazar arasındaki ilişkiye dair düşüncelerini aktarabilirim.

BİR KARŞILAŞTIRMA

"Fable" türü her yönüyle yazınsal gelenk içinde yer almakla birlikte, kurmaca metinlerde gözetilen birçok koşulu yerine getirmez, çünkü bu türün örneklerinden çıkarılacak "kıssadan hisse", metnin yazıldığı günün toplumsal, tarihsel bağlamından nerdeyse soyut olarak, kesinlikle belirlenmiştir. Tek bir töre dersi vardır çıkarılacak, okur o dersi çıkarmak zorundadır. Metinle yaşam arasında çok yönlü kavramsal ilişkiler aramak değildir okurdan beklenen. Metnin anlamı, toplumun töre kurumunun ilkeleriyle saptanmış durumdadır. Böyle bir anlam ilişkisine şu öyküyü örnek verebiliriz:
Vaktiyle bir tilki ile bir yılan arkadaş olmuşlar. Bir gün yolda bunlar giderken bir çaya rastgeliyorlar. Tilki çaydan geçmek için suya giriyor. Yılan kalıyor kıyıda. Diyor ki: "Tilki kardeş! Sen başını aldın gidiyorsun, ben derenin bu tarafında kaldım. Beni de götürsene. Ben senin boynuna sarılırım, öte yakaya geçer, beraber yolumuza gideriz."
"Olur," diyor Tilki. Dönüp geliyor. Yılanı boynuna dolayıp, suya dalıyor.
Tam çayın ortasına geldikleri zaman Yılan başlıyor Tilkinin boynunu sıkmaya.
"Kardeş!" diyor Tilki. "Korkudan olacak, fazla sıktın boynumu. Biraz gevşet, öleceğim." Yılan aldırmıyor. Bu sefer Tilki:
"Boynunu uzat," diyor. Boynunun altındaki kırmızı yerden bir öpeyim." Yılan uzatıyor boynunu.
"Ha biraz uzat... Biraz daha uzat... Biraz daha uzat..." Tam yılanın kafası ağzı hizasına erişince, Tilki dişlerini bir batırıveriyor, Yılanın canı çıkıyor. Tilki de nefes alıyor. Karaya çıkınca dümdüz uzatıyor.
"Anasını bellediğimin arkadaşı," diyor. "Eğer sen şöyle doğdoğru arkadaşlık yapsaydın, dipdiri bu yakaya geçerdin. Eğri büğrü arkadaşlığın sonu işte böyle olur."
Koyuyor orda ölü yılanı çekip gidiyor.
Bu metinden çıkarılacak anlam, kesin bir töreler dizgesindeki arkadaşlık, doğruluk, iğrilik kavramları ile öykü arasında kurulacak ilişkiden doğar. Anlamın daha geniş ayrıntıları da ancak, toplumda insan ilişkilerini düzenleyen genel kurallar göz önünde tutularak bulgulanabilir. Gerçi, değişik ortamlarda, değişik zamanda, sayısız kişinin davranışını belirleyebilecek bir metindir bu. Ama belirlenecek davranış örneği de, bu davranışın değerlendirilmesi de hep aynı kalacaktır. Uygulandığı her benzer durumda, bu metnin anlamı, toplumdaki töre kurumunun soyut ilkeleri çerçevesinde bir kesin gönderge bulacaktır. Tıpkı, benzer koşullarda her zaman aynı sonucu verecek bir deneyi anlatan, bir fizik, matematik ya da kimya metni gibi. "Arkadaş doğru gerek," atasözünü anımsayacaktır bu öyküyü her okuyan. Bununla birlikte, söz konusu yazınsal türün, yirminci yüzyılda, kurmaca yönünde ilginç bir evrim gösterdiğini de görüyoruz. Sözgelişi, Kafka'nın "Kleine Fable" adlı kısa metni, hem başlığıyla, hem de kısa bir hayvan öyküsü olması dolayısıyla, okurda geleneksel türün kuralları çerçevesinde bir anlam beklentisi uyandırmakla birlikte, insan yaşamının hangi yönüne uygulanabileceği konusunda önceden sınırlanmamışlığı, başka deyimle, metin dışındaki belli bir kesin göndergeye bağlanamayışı yüzünden, alımlama sürecinde okurun değişik bir iletişim konumuna girmesini gerektirir:
"Ah," dedi Fare, "dünya her gün daralıyor. Önce öyle genişti ki korku veriyordu bana, yürüdüm daha, uzakta sağda solda duvarlar görünce mutluluk duydum hani, ama bu uzun duvarlar öyle hızlı yaklaştı ki birbirine, işte son odadayım şimdi artık, köşede de, içine yürüyeceğim kapan duruyor." Yürüdüğün yönü değiştir, olsun bitsin," dedi Kedi, yedi onu.
Bu metin, görüldüğü gibi, geleneksel türün yararlandığı belirli metin dışı göndergeden, iletinin hemen uygulanabileceği bir anlam nesnesinden yoksundur. Böyle olması amaçlanmıştır. Gerçek yaşam bağlamında belli bir göndergesi olmadığı için de kesinlikle kurmacadır. Anlamlandırılması, metnin iletişim örgüsü temelindeki kavramların bulgulanmasını, sonra o örgünün insan yaşamının değişik yönlerine, değişik açılardan yansıtılmasını gerektirir. Buradaki temel iletişim örgüsünü biçimlendiren etkenler, insanın varoluşsal çıkmazı, Kafka'nın bu çıkmazı yirminci yüzyıl insanının alınyazısı olarak kavrayıp dile getirmesidir. Bu örgünün metne yansıyan temel kavramları, doğrudan doğruya söylenmemiş, daralma, korku, duvar, köşe, kapan, kedi gibi göstergelerle sezdirilmiştir. İnsan yaşamıyla etkinliğinin sınırlanmışlığı, insanın evrensel tutsaklığı, bu sınırlanmışlıkla tutsaklıktan kurtulma çabasının çelişik niteliği, metinde sunulan nesnel kedi fare öyküsünün derinindeki soyut anlamlar düzeyinden okurun çıkracağı bir bağlantıdır. Bu metindeki anlamın, gerek yüzeysel gerekse derin boyutlarıyla gerçek insan yaşamının doğrudan doğruya kendisine değil de, öyküde çizilene benzer ilişkilerine uygulanması tüketilemeyecek bir süreçtir. Yazılışından sonra, atom çağında insan alınyazısının niteliğini açıkladığı gibi, yeni bir insanlık durumunun anlamını uzay çağında da açıklayacaktır kuşkusuz. Yaşamın değişen akışı ile, yaşam olgularının değişen ilişkilerine, değişik açılardan uygulanabilecektir. Oysa geleneksel "fable" türünden bir metnin anlamı da her çağda her toplumda uygulanabileceği insan ilişkileri de önceden kesinlikle bellidir. Kafka'nın, insan yaşamının evrensel anlamsızlığını genelgeçer nitelikte kesin anlamlarla işlev gören bir geleneksel metin türü görünüşünde dile getirmesi de, ayrıca ilginçtir burda. Yazar, başlığa bakıp hazır anlam bekleyen okuru, bu beklentisiyle çelişecek karmaşık anlamların eşiğine getirip bırakarak, karşıtlık yoluyla da bir etki sağlıyor. Bu yönüyle Kafka'nın metni, geleneksel benzerlerinden ayrı bütünüyle kurmaca bir iletişim konumunda alımlanmayı gerektiriyor. Ancak, bir geleneksel hayvan öyküsünü de Kafkanınki gibi kurmaca düzeyde kavrayamayacağımız, ortaya çıkıyor böylece.

"Fabl"a olan itiraz çok hoş. Teşekkürler Abdullah.

Ama Nurten Aksakal'la benim farklı düşünüyor olmamız, öykünün bize hissettirdikleri düşünülürse, öykü açısından olumlu bir şey herhalde.

En basitinden en karmaşığına, her iletişim edimi bir bilgi aktarımını öngörür. Bu aktarım sırasında örneğin telgrafta nasıl bilgi önce işarete, yani kısa ve uzun çizgilere sonra da bu işaretler çözülerek yazıya dönüştürülüyorsa; yazınsal iletişimde de bilgi önce söz ve anlam sanatları aracılığıyla ve kurmaca düzlemde yazınsal metne (şiire, romana, öyküye, oyuna), sonra da metnin işaret dizgesinin alımlanıp çözümlenmesiyle anlama dönüştürülür. Gelgelelim yazınsal metnin ilettiği bilgi, bir iş mektubunun ya da "Hava sıcaklığı bugün İstanbul'da 25 derece oldu." diyen hava raporunun verdiği türden bir bilgi değildir. Üstelik yazınsal metin içerdiği doğal, toplumsal ve kültürel bilgileri iletirken kullanmalık dilden de yararlanmaz. Othello gibi karısını boğmaya hazırlanırken "Önce şu mumun ışığını söndürelim, sonra senin hayat ışığını söndürürüz." diyen bir katile rastlanmamıştır şimdiye kadar. Hiç kimse de Rilke gibi sormaz: "Ey hayat ağaçları, kışınız ne zaman?" Birçok kez yinelendi: Bir dolaylı anlam dilidir yazın. Bir motor onarım kitabındaki gibi gösterge ile anlam ilişkisi kesinlikle belirlenmiş değildir burada. Haşim'in "Merdiven" şiiri belki okullarda öğretildiği üzere yaşamı da belirtmektedir, ama o şiirin anlamı yalnızca bu değildir. Yahya Kemal'in "Açık Deniz"de denize ilişkin bir söylem mi, tarihe ilişkin bir söylem mi geliştirdiği de sorulabilir rahatlıkla. Görülüyor: Yazın'ın amacı dolaysızca yaşamı, nesnel gerçekliğin verileriyle ilişkiye getirmek değil. Çünkü yazın, yaşamın nesnel gerçekliğin olgularından yararlanmasına, son kertede dünyadaki, toplumdaki konumumuza ilişkin bir bilgi üretmesine rağmen bütünüyle kurmacadır.

Gerçekte okuma sırasında bir beklentiden ötekine, bir varsayımdan ötekine geçerken sürdürdüğümüz bilinç etkinliği, bu algı konumunun aranışından başka bir şey değildir. Haşim'in şiirindeki karanfil, Kafka'nın öyküsündeki böcek, Orwell'in düşsel ülkesindeki kent bizim gündelik deneyimlerimizden tanıdığımız karanfil, böcek, kent sözcüklerinin, alıştığımız dilde gösterdiği nesneler olmaktan uzaktır. Dolayısıyla yerleşik algı alışkanlıklarımıza karşı bir süreçtir yazın metninin kavranışı. Böyle olması da amaçlanmıştır.

Önceki iletide dile getirdiğim itiraza karşın Abdullah Emin Özdemir'in alıntı yaptığı Akşit Göktürk'ün kitabından daha detaylı açıklamalar gösterdi. Araştırmacı gerçekten konusunu iyi ele almışa benziyor. Abdullah bunları da aktarabilirse tartışmaya kaldığım yerden devam etmek istiyorum.

Metnin Oluşumundaki Hazırlık Evresi

Metin yazarın amaçladığı iletinin ötesinde bir dünyayı içerir. Bu içerim yazarın amaçlarını dışlayan, yok sayan bir içerim değildir. Ancak yazarın dış dünyasının devinime, üretime açık olmasıyla ve okuru metinle hesaplaşmaya çekmesiyle ilişkili bir içerimdir. Bunda sözcüklerin kendi çağrışım alanları ve alınmayanın durumsal-zamansal bağlamda anlama ve anlamlandırma süreçlerinin uyarılması da önemli rol oynar. Her yazı belli bir ileti içerir. Çoğu yazar iletisini dolaylı yoldan vermeyi amaçlar. Yazın dünyasının özgün yanı da budur işte. Kendini kendi verileriyle, imge gücüyle retorik öğelerle okura sunar. Ancak bu çok katmanlı yapı, beraberinde okur için de bir uğraşıyıy zorunlu kılar. Bu biçimiyle metin, örtüşük anlamlardan oluşan bir yapıyla okurun karşısına çıkar. Amaç, okurun düş dünyasını, imge gücünü devindirerek onunla estetik haza dönük bir diyalog başlatmasıdır. Bunun sonucu olarak yeni düşünce üretimleri sağlanacak, okur dural olan metni, yaşayan, zaman üstü, ancak zamanın belirleyici öğeleriyle üretilerek varlığı sürdürebilen bir dünya olarak alımlayacaktır.
/.../Barthes, yazar için "Ne yazmalı?..insan arzusuyla yaşar. Benim de arzumun sonu gelmiyor." (Barthes,1999; 207) demekle yazarın yazı serüveninin bitimsizliğine vurgu yapar. Bu yazarın bitimsiz arzusuna, metnin ve okurun zamana bağlı olarak değişebilen farklı bakış ve farklı anlama süreçlerini etkinleştirecekleri gerçeğini de katarsak, metnin oluşum ve yaşama süreçlerinin ne denli karmaşık ve devingen olduğunu kavramış oluruz.

Metin BÜLBÜL, Seçme Kısa Öyküler ve Karşılaştırmalı Öykü Çözümlemeleri, Çizgi Kitabevi, Konya, Ocak 2008, sf 85-86.

Abdullah'a Akşit Göktürk'ten beklediğim alıntıları yapması için para teklif etmeyi düşünmeye başladım. Mesela yüz akçe...