Cam Sessizlik

Re: Cam Sessizlik

Öyküyle ilgili ilk notlarımı tutmaya başlayayım.

Klasik anlatım öğelerine sahip bir öyküyü okumaya başladığımda ilk yapmak istediğim, nedense, öyküde geçen nesnelerin bir envanterini tutmak oluyor. Bu öykü de bana aynı duyguyu yaşattı. Hemen elime kağıt kalem alıp, hangi nesne öyküye ne zaman girdi ve nasıl çıktı, bir daha göründü mü, yoksa işlevi yalnızca bir kerelik miydi, sorularına cevaplar aramak istiyorum. Bu ve benzer sorular ilk başta Çehovcu bir anlamlandırmayla öyküdeki öğelerin simgesel işlevlerini çözümlemek gibi görünse de, bana daha çok Alain Robbe-Grillet tarzı bir nesne-anlam'ı yakalama çabası gibi geliyor. Yeni roman akımına atıfla anlatmaya çalıştığım şu aslında: Sanki bu nesneler kendilerine ait bir anlam dünyasını öyküye beraberlerinde getiriyorlar. Bir işlev yerine getiren bir aracıdan ya da simgesel değerlerle yüklü birer "unsur" olmaktan çok birere karakter gibi duyma eğilimindeyim onları. İşte, Murathan Mungan'ın "Dört Kişilik Bahçe" öyküsü de benim için bu öykülerden. Limonluk, sedef kakmalı sandalye, ceviz vitrin, ut...

Ama şimdi ilk konuşma heyecanımı yenemeyip, öykü üzerine diğer notlarıma geçeceğim. Belki yukarıda sözünü ettiklerimi daha sonra toparlarım.

Öyküye dair söyleyecek o kadar çok söz var ve bunlar o kadar geniş bir alana yayılıyorlar ki, nereden başlayacağımı kestiremiyorum aslında. Belki bu sıkıntıyı bir yöntem analizi olarak da değerlendirebilirim bu yüzden. Şimdiye dek öyküye yaklaşırken genelde anlam yorumları yaptık. Kişilere ve olaylara dair çözümlemeler ve saptamalar öykünün dünyasına girmemizi sağlamasına sağladı elbet, ama bir yanı da eksik kaldı hep. Şöyle ki; öyküdeki anlamı hemen saptayıp ortaya dökmemize, karakterlerin davranışlarını hemen anlamlandırmamıza karşın öyküdeki yapısal öğeleri çözmeye o kadar çok kalkışmadık. "Öykü ve Kuram" forumuna, "Öykü Dergiciliği" başlığına bununla ilgili bir iki yazı / makale koymaya çalıştım zaman zaman, ama onlar da pek ilgi çekmeyince devamı gelmedi. Oysa bir öykünün anlam dünyasını çözümlemenin belki de en önemli yollarından birisi onu yapısal olarak çözümlemek. Yani öykücünün neden o öğeyi değil de bu öğeyi yeğlediğini ortaya koyabilmek, karakterlerin eylemlerinden önce varlıklarını, birbirlerine karşı ya da birbirlerinin yanında konumlanış sebeplerini anlayabilmek, öykünün zaman-mekân kurgusunu analiz etmek, kurgunun ilerleyişine dikkat çekmek. Bunun hemen ardından da dilsel tercihleri belirleyebilmek. Dilin, sözcük seçiminin, söylemin nerede konumlandırıldığını serimlemek. Kabaca yinelemek gerekirse; bir öykünün analizinde yapısal öğeler (karakterler, zaman, mekân, kurgu), dilsel tercihler (anlatım biçimi, üslup vb.) ve anlam katmanı sıralamasını izlemek bize yeni kapılar aralayacaktır diye düşünüyorum. Umarım yakın zamanda biraz güç bulup bunları "Öykü ve Kuram" başlığı altında daha geniş ve detaylı notlar haline getirebilirim. Şimdilik bu kadar.

Öyküye geri döndükte; "Dört Kişilik Bahçe" her şeyden önce kuşaklar arası geçişin, devamlılığın, kesikliğin öyküsü. Aynı evde yaşayan üç kuşak: Server Nüvit Paşa, onun kızı Afife Reşat Hanım ve Afife Reşat'ın kızı Fatma Aliyenin temsilcisi oldukları kuşaklar. Kabaca Osmanlı'nın son dönemlerinden 70'li yıllara dek uzanan bir tarihsel dilim var önümüzde. Bir de zaman zaman kendisine vurgu yapılan Afife Reşat'ın anneannesi ve torunları düşünülürse bu zaman dilimini daha da genişletmek mümkün. "Cam Sessizlik"i izleyen bölümde Talia'nın kadraja girmesiyle dörtgenin son ayağı da tamamlanıyor, ama bunu şimdilik dışarıda tutalım. Bu üç kuşağı birbirine bağlayan çerçeve öğe konak olarak düşünülebilir. Dünyayı bambaşka kavramalarına karşın hepsi de bu konak tarafından, giderek konağın bahçesi (artık kaybolmuş güzellikleri) tarafından esir alınmışlar. Eşyaları bile isyan ettirebilecek kadar güçlü bir tutsaklık burada söz konusu olan. Ceviz vitrinden çıkmayı ve kullanılmayı arzulayan (çorba sıcaklığını duymak isteyen mermer!) eşyalara karşı, konağa yapışmış ve onun içinde ölmekte olan insanlar. Bu arada sözkonusu ölüm metaforunun en çarpıcı şekilde Nurten'in alıntıladığı otobüs bölümünde saptandığını düşünüyorum. İçinde yaşadıkları toplum (bunu yeni sistem olarak da okuyabiliriz) tarafından dışarı itilen ve bu yüzden gitgide yapayalnız kalan karakterler öykümüzün kişileri.

Yeri gelmişken daha sonra Mungan'ın farklı öykülerinde de gösterebileceğim bir uygulamayı, zaman ve kişiler arasındaki ilişkiyi yeni bir boyutta düşünmemizi sağlayan bir uygulamayı işaret edeyim: Parantez kullanımı. Belki de öykünün en önemli yapısal / dilsel öğesi. Anlatıcı sık sık parantez açarak araya giriyor, öykünün devamına, geçmişine ya da karakterin durumuna ilişkin bilgiler veriyor. Ancak bu kadarla sınırlı kalmıyor. Yapısal olarak hemen farkedilebilecek bu öğeyi biraz daha karmaşıklaştırıyor ve zaman zaman parantezleri karaktelerin iç konuşmalarını aktarmak için kullanıyor. Böylece biz konuşanın kim olduğunu hissetmekte güçlük çekiyoruz. Ansızın anlatıcı karakterlerinden birinin etine bürünüveriyor sanki. İçine cin girmiş gibi onun ağzından konuşup, hop, geriye kaçıyor. Bu yapısal olduğu kadar dilsel olarak da destekleniyor: Şöyle ki; açılan bazı parantezler üst üste iki kez kapatılıyor. Durup dururken bir parantez açılıyor ve sonra kapanmıyor vb. Bunu tashih hatası olarak düşünmek yerine (Mungan'ın diğer öykülerinde karşılaştığım kimi dilbilgisi oyunlarının da verdiği yetkiyle) bilinçli bir tercih olarak görüyorum ben. Peki bu kullanım okuyucuya ne katıyor? Her şeyden önce sürekli bir şimdiki zamanı sağlıyor parantezlerin farklı anlatıcılar için kullanılması ve bu karmaşık iç içe oluşu. Sanki Mungan şunu da istiyor: Bergsoncu bir zaman kuramı gibi birbirinin üzerine katlanmış görüntüler yaratmak. Aynı konakta farklı zaman dilimlerinin yaşanmış ve hatta yaşanıyor olduğunu dilsel boyutta da kurgulamak. Server Nüvit Paşa'yı jöntürklüğü üzerinden torununun devrimci çocuğuna bağlayan görünmez iplikleri böylece görünür hale getirmek istiyor öykücü. Bütün olanlar aynı zamanda oluyor, anılar ve yaşamın iç içe geçmesi bunu sağlıyor. Üzerimize düşen ışık huzmelerinin sonsuza dek evrende yankılanıp durması buna neden oluyor çünkü. Kuşaklar ve sistemler değişse de insanın trajik özü (ölümlülüğünün bilince olması gibi bir kısayol da verebiliriz buna, kader diyerek metafizik bir içerim de yükleyebiliriz, tercihe kalmış) pek bir değişime uğramadan öylece önümüzde duruyor çünkü.

Bunların dışında öyküde kimi sahneler üzerinde durmak ve kimi dilsel öğeler üzerinde de ahkâm kesmek istiyorum. Başka zamana!

Öykü analizinde yapısal ve dilsel öğelerin ardından, tek tek sahneler ve anlamları üzerinde yoğunlaşmanın da çok işlevsel olduğunu düşünüyorum. Bize öyküyü anlatan ustaca yerine yerleştirilmiş pek çok sahne var öyküde. Bir örnekle: Ben Cihan'ın yerinde olsam, Fatma Aliye'nin "bir hüzzamın ortasında" udunun susmasına, daha sonraki bir sahnedeyse kürdili hicazkara geçmesine fena takardım.

NOT: Bu arada öykünün atmosferini anlamamda önemli katkı sunduklarını düşündüğüm Çağdaş ve Gül'e özellikle teşekkür ediyorum. Tevfik Fikret'in evinden boğaza yaptığımız yürüyüş, öyküdeki konağı ve konak yaşantısını gözümde canlandırabilmem için müthiş yararlı oldu.

Re: Cam Sessizlik

Teşekkürler Abdullah. Ufaktan hızımı aldım devam edeyim bari.

Cam öteberinin dillendiği girizgâh kısmında ilk dikkat çeken, sözün doğrudan gelin olma-olmama ikilemiyle açılması. Camları süsleyen altın çizgiler bile gelin tellerine benzetiliyor. Böylece öykünün başkişisi Fatma Aliye'nin ruh durumunun ne kadar hassas, cam kırılgınlığında olduğunu hissedebiliyoruz. Bu bölüme daha yakından bakalım:

Yurtluk, malikâne anlamında (Bkz.: TDK). Dolayısıyla önceki iletimde vurguladığım konağın birleştirici bir unsur, aynı zamanda bir hapishane olması olgusu burada anlatılmış oluyor. Cam eşya için camekânlar malikâne olarak görünüyor. Dolayısıyla biz Fatma Aliye'yi kapatıldığı camekânların içinden, etrafı gelin telleriyle süslü ama hiçbir zaman tenine sıcaklı değmeyecek soğuk bir mermer olarak görüyoruz.

Buradaki mermer vurgusu da camın içerdiği silisyum ve kuvars yapısından kaynaklanıyor. Cam ve mermer aynı cevhere sahip, biri sertliğiyle ünlü diğeri katı görünümünde olmasına karşın aslında akışkan olan bir sıvı.

Cam, öykücünün konusunu anlatmak için seçilmiş o kadar güzel bir nesne ki, üzerinde ne kadar durulsa bir yanı eksik kalacak. Sadece birine değineyim: Bize ardındakini ya da içindekini görünür kılmasına karşın onu bize kapatan, dokunmamızı engelleyen bir madde cam. Görmekle dokunmayı kesin olarak birbirinden ayıran... Bu yüzden törelerden bahsediyor Mungan. Töreleri uygulayanlar da bilmiyorlar mı yaptıklarını? Biliyorlar ama yine de yapıyorlar, başka çareleri yok. Ulaşabilecekleri başka yaşama biçimi yok. Dolayısıyla daha sonra Muti'nin kulağının kesilmesinde tanık olduğumuz gibi (Abdullah buna çok yerinde değinmiş.) cam olayların görülür olmasını sağlıyor, ancak onları değiştirmiyor, dokunamıyor olanlara.

Bu bölümde beni en çok etkileyen tamlama "saydam ölüm" oldu sanırım.

Girizgâh kısmından çıkış öykünün en güçlü yerlerinden biri kanımca.

Daha fazla bizi hapsedemezsin, daha fazla bizi öldüremezsin... diye devam edecekken kesiliyor cümle ve Fatma Aliye'nin annesi Afife Reşat Hanım'ın sesini duyuyoruz:

Daha en başta boğuluyor yine Fatma Aliye'nin çığlığı. Daha yola çıkmadan "norm"lar onun önünü kesiyor. Bu öykü iyi bitmeyecek...

Re: Cam Sessizlik

Fatma Aliye'nin camlığına dair bir metafor daha buldum: Evet, cam gibi Fatma Aliye. O kadar narin, kırılgan. Ama kırıldığında her yere batacak sivri uçları olan, acılı olduğu kadar acıtıcı da.

Re: Cam Sessizlik

Evet, Persona filminin altyazısından ilgili bölümü buldum, aktarıyorum:

Re: Cam Sessizlik

Buradaki saptama çok can alıcı. Gerçekten de Murathan Mungan'ın öykülerinde bir tiyatrocu titizliğini görebiliriz. Bununla şunu demek istiyorum; Mungan ucu açıkta hiçbir şey bırakmıyor öykü yazarken. Her ipi birbirine sıkı sıkıya bağlıyor. Dikkatli okur için bu tadına doyum olmaz bir keyif sağladığı gibi, gündelik yaşamda gözden kaçan pek çok çelişki ve olanağı da görmemizi sağlıyor.

Bu saptamada da sınıfsal duruşu çok güzel tahlil ediyor Nurten. Fatma Aliye'ye ilişkin tuttuğum son notlarda onun öykünün sonunda kırılacak ve etrafını da acıtacak bir cam olduğunu söylemiştim. Nurten işte bunu açıklığıyla ortaya koymuş. Bazı insanlar vardır, bilirsiniz. Yalnızca belli bir çevrede ve o çevre için yaşayan. Dünyanın geri kalanı umrundaymış gibi davransa da aslında ne yaparsa yapsın kendisi için ve kendi çevresine yaptığını bildiğiniz. Fatma Aliye bu insanlardan. Dünyanın geri kalanı aslında umrunda değil. Savaşı da, doğumu ve ölümü de bu küçücük çevrede ve onlar için gerçekleşiyor sanki. Bu çevrenin dışında bir dünyanın olabilirliğini hiç düşünmemiş, onu aramak, bulabilmek düşüncesi hep uzak geçmiş ona. Bütün savaşları, mücadeleleri, göze girme ya da gözden düşmeleri kendi küçük çevreleri içindir bazı insanların, bilirsiniz. O dünyanın dışında bir dünyanın döndüğünü bilmezler, bilmek istemezler sanki. Öykünün ilerleyen bölümlerinde Talia'yla olan konuşmalarda iki kardeşin de böylesi, sınıfsal diye de niteleyebileceğim, bir tutum içinde olduğunu görüyoruz. İshak ve Muti'nin dünyası gibi dışa dönük, insanlara açılan bir dünya değil Fatma Aliye ve Talia'nın yaşamları. Bu yüzden korunaklılar, bu yüzden içten içe çürümekteler.

Kemik düğmeler güzel bir simge. O düğmelerle yaşama bağlanan hayatların ilmeklerinin çözülüşüne tanık oluruz öyküde.

Öyküye ilişkin söylemek istediğim ne çok şey var daha. Ama sözü fazlaca uzatmamış olmak ve konuşacak olanlara söz hakkı tanımak amacıyla bir-iki küçük not daha girip kesiyorum artık yorumlarımı.

Öykünün "Cam Mevsimi" bölümünde en sevdiğim yerlerden biriydi Talia'yla Fatma Aliye'nin bahçe üzerine konuşmaları:

Gerçekten de anlatacak bir şeyimizin kalıp kalmadığını ben de merak ediyorum sık sık. Örneğin bu forum bir bahçe olabilir mi? Burada bir bahçedeki gibi anlatılabilir mi? Şehirlerin kalabalığı neyi, ne kadar anlatmak için kurgulanmış; uzun uzun düşünüyorum.

Bu kısmı Nietzscheci bir bakışla kadın sorunu üzerinden düşünmek bana çok eğlenceli geliyor. Çok tartışma götürür bir konu olduğunun bilincinde olarak buraya aktarıyorum: Nietzsche kadının iş yaşamında yer almasının onun aşağılanması olduğunu düşünüyor. Bir yönüyle ataerkil söylemle de birleştirilebilecek, biraz şöyle bir bakış onunkisi; kadın yaşamdır, o yaşamın tahtında oturur ve erkekler de ayak işlerini yapar, bunun aksini iddia eden kadını hor görüyor demektir. Oldukça çapraşık ve çetrefil bir şeyi iki cümleyle özetleyiverince böyle bir şey çıkıyor ortaya; kusurum varsa, affola! Ama Fatma Aliye'nin konuşmasının bana bunu anımsatması garip değil herhalde.

Son olarak, öykünün sonunda, Afife Reşat'ın Ester'le birlikte katıldığı İshak'ın cenazesinde çekilen sol yumruğu havada fotoğraflarının gazetede yer almasına diyecek söz bulamıyorum. Mungan'ın trajikomiği bulmadan üstüne yok doğrusu.

Re: Cam Sessizlik

Nurten'e cevapları için teşekkürler. Ama sanırım ben yazarın simgesel olarak neyi kast ettiğinden çok, İshak'ın kurbanı meselinde kurban edilecek oğlan çocuğunun yerini koyunun alması gibi, "Bire bir olarak İshak'ın yerine kurban edildiği kişi ya da kişiler var mı, varsa kim; kurban eden birisi var mı, varsa kim?" sorusunun peşindeyim. Vaktinde gökten inmeyen koyun hangisi? Yani alegoriye vesile olan maddi öğeleri saptamaya çalışıyorum.

Bu arada Cihan'a sorduğum soru hâlâ açıkta duruyor: Neden hüzzam makamı Fatma Aliye'nin makamı olarak tanımlanmış öyküde; giderek öyküde çalınan parçaların makamlarının belirtilmesinin içerikle ilgisi ne?

Re: Cam Sessizlik

Sanırım Nurten dişili ve erili konumlandırırken toplumsal cinsiyete ve erilliğin iktidarla olan ilişkisine vurgu yapıyor; katılmamak elde değil. Çözümlemeler çok güzel. Özellikle Reşat'la Afife Reşat'ın isim olarak bile birbirinin devamı olmasının, erilliğin üretiminin kadın-erkek cinselliğinin ötesinde konumlandığını ima etmesi anlamında çok ciddi bir saptama olduğunu düşünüyorum.

Re: Cam Sessizlik

Cihan sağolsun, makamla ilgili uzun süre yorum bekledikten sonra yukarıdaki açıklamayı girmiş. Örnekler için teşekkürler.

Ek olarak ben kolları sıvayım bir bakayım dedim. Çok da güzel bilgilere ulaştım. Keşke bunların tümünü anlayabilecek donanımda olsam. Önemli bir kısmın altını çizip buraya aktarmak istedim. Sonunda da aktarılan metnin çok daha kapsamlı orijinal kaynağını bulabilirsiniz.

Sanırım sondaki hayli şiirsel bulduğum, ama işlevsel olduğunu da belli eden açıklama, "hüzünler coşkularla sevişmeli" ifadesiyle birleşince Fatma Aliye'nin ruh durumuna tam anlamıyla karşılık düşüyor. Sanki müziğin olduğu gibi Fatma Aliye de hayali bir bahçede gezinerek ömür tüketiyor. Taşmak isteyen, ama sürekli kendi içinde boğulup kalan bir şeyler var ikisinde de.