Sanat ve Karşı-Sanat Üzerine Fragmanlar

“Işık ve güneş kültü” dikkat edilirse “tüm modernizmin”* temel yapı taşlarındandır. İnsanlık realizme bu güneş kültü üzerinden bağlanmakta, görsellik de buna koşut olarak sanata karşı işlemektedir. Daha işlevsel bir ifade ile; burada sanat, karşı-sanat olarak belirir.

*Burada ”modernizm” kavramının bilindik sınırları genişleterek kullanılmaktadır. “Modernizm” –istisnalar olmakla birlikte, örneğin antik skeptikler- tüm insanlık tarihini içerisine almaktadır. “Realist anlayışların” (dinler, idealizm, materyalizm, pozitivizm vb.) tümü modernizm başlığı altındadır. Dolayısyla burada modernizm 18.yy aydınlanması ve sonrasındaki süreçten çok daha öteye uzanmaktadır.

XXX

Karşı -sanat nedir?

Karşı- sanat, insani etkinliğin kendisini tanrısallaştırmasıdır. Böylece insani etkinlik tıpkı tanrı gibi kendisini “dışarıya” (dünyanın “dışına”) alarak tasavvur eder.Söz konusu olan, sanatın fetişistik bir karakter kazanmasıdır. Sanatsal etkinlik aşırılaşarak “klasikleştiğinde” ve “kurallar” gerçeğe gönderme yapar olduğunda yada değiştirilemez kılındığında , “yaşamsal b-akışın” yerini “betimsel ve durumsal” bakış almaya başlar. Trajedyadan günümüzdeki sinema sektörüne, bu bakışın dönüşümünü izleyebiliriz. Bunun için “kendimizi ve bakışımızı”, “dışarıya” almadan g-örebilmeyi öğrenmemiz gerekir.

XXX

I. Karşı-sanatta “görselliğin” işlevi üzerine:

-Bir bilim olarak karşı-sanat* bilim adamının “keşfeden bakışında” kendisine sağladığı ayrıcalık ile –bu dışarının bakışındaki ayrıcalık “bilimsel dile”, mesela “tıbbın latincesine yansır- bir aşırılaşmış sanat etkinliği olarak belirir.

- Matemetikçinin soyutlaması, analitik geometrinin dışarıdan bakışında uzamı dondurduğunda “bir karşı-sanat olarak aşırılaştırılmış sanat” görev başındadır.

- “İktidarın gözü olarak Panaptikon” kendi acziyetini gizlemek istediğinde, ”uzama dışarıdan bakış” olarak karşı-sanatın bakışını, bir “içselik” ile harmanlayarak “vicdanlara” kabul ettirdiğinde “kültür endüstrisi**” “sahte bireysellikleri” üretmeye koyulduğunda karşı-sanat iş başındadır.

- Karşı-sanat, “bulunuşun” kalesidir. Onu sosyal mesaj kaygılı romanların imkansızı isteyip “apaçık mesajlar “ vermeye çabalayan sonlarında, alacakaranlık*** düşmanlığı yaparken yakalarız. Bu aynı zamanda, batı aydınlanmasından arta kalma jakobenist öncülük içgüdüsüdür: “çalıkuşu içgüdüsü”

- Kant “estetik alanı” diğer alanlardan yalıttığında bunu tam da karşı-sanatın bakışlarıyla yapar. Kant, estetiği; pratik ve teorikten ayırdığında “kendi ahlaki sterilliğinin” yansımalarını gözler önüne sermekten başka ne yapmaktadır? Dahası estetiğin bu izole edilmişliği, aslında “gerçeğin” kurtarılmasına yönelik bir manevradan başka birşey midir? Zira, “sentetik a priori yargılar” ve “kategoriler” de estetiğin bu tarzda kafeslenmesiyle yaşam bulabilir. Kant’ın sanatı(“felsefi yönelimleri”) aşırılaşarak karşı-sanat olur.

*Bilim “özsel” olarak karşı-sanat değildir. Ancak bilim bir karşı-sanat tarzına birine dönüşebilmektedir.
** Adorno/Horkheimer, Aydınlanmanın Diyalektiği sf. 162-222 (Kabalcı Yayınları, 1. Basım)
***alacakaranlık için bknz : Küçük Kız

XXX

Bir karşı-sanat örneği olarak gramer :

Gramer tüm “biçimciliği”* ile karşı-sanat için çalışmaktadır. Aynı şekilde “dilbilimin bir kolu olarak tasarlanan dil bilgisi” tüm bilimsel ve durumsal bakışı ile karşı-sanatsal bir etkinliğin ürünüdür.

*bir karşı-sanat olarak klasizm de – ki burada “Klasizm karşı-sanattır.” denmek istenmemektedir– “biçimciliği” ile karakterine kavuşur.

XXX

Karşı-sanat, sanat karşıtı değildir. Karşı-sanat, sanattır. Birer karşı-sanat örneği olan “dinsel metinler”, “yüksek sanat eserleri” sınıfındadırlar. Bu bağlamda, “dinsel sanat eserlerinin” temel niteliği “sonuçlarla nedenleri birbirine karıştırma sanatını” büyük bir iman ile icra etmelerinde ortaya çıkar. “Dinsel metinlerin” baş-karakteri olan “tanrı”, esasında bir sonuçtur, neden olarak tasavvur edilen. Hegel, hristiyan teolojisinden tam da bu durumu çekip çıkarması ile önemli bir “sanat tarihçisi” koltuğuna oturtulabilir.

XXX

Hollywood’un; görselin egemenliğinden doğan karşı-sanatın mabedinin 2011’deki adağı Nolan’ın Incetion’ı oldu. Tüm o “uzamsallık” ve “analitik mükemmellik” –öyle ki, ‘bilinçaltının mekansızlığını’ düzenleyecek derece baskın–, kadim idea / doksa yarılmasının bir varyantından ibaret olan rüya - gerçek ikilisinin, “aklın kategorilerinde” nasıl da gerçekleştirildiğine tanık olmamızı sağladı,yine bir başka uzam üzerinde, beyaz perdede. “Bakışını” zihnimize enjekte etti karşı-sanat, hem de rüya da bile değildik biz bu olurken... Bazılarımız sora-dursun “Filmin sonunda topaç düştü mü, düşmedi mi ?” diye...

II. Karşı-sanatta “anlamın” işlevi üzerine:

Karşı-sanat ilişkili olduğu “bakışın” da etkisi ile anlamı bağlamından koparır ve “kendinde” kılar. Burada “doğrudan pazarlamaya” girişen eserlerde iyi ve kötü verili tipler halinde metinde rollerini oynarlar –misal, yeşilçam sineması-, dolaylı bir pazarlama stratejisi uygulayan metinlerde ise “gelişme” olarak ifade edilen bölüm mümkün olduğunca uzun tutulur ve birden fazla gelişme bölümü birbirine dolanmak suretiyle saklanmış ve metinden her halükarda bağışık olarak tasavvur edilen –adeta metin bu “bağışık sonuç” için hazırlanmıştır, metin bu “bağışık ve tekil anlam” için oluşturulmuştur-, bir bulmacayı andıran ve dolayısyla “okyucu/izleyici kitlesinde” ”keşfedenin” aldığı hazzı üreten bir kurgusal yapı ile desteklenir. “Katil bahçıvan” denildiğinde tüm albenisini yitiren bu karşı-sanat eserlerinde, yine de “gelişmedeki” tutarlılık ve teleolojik kusursuzluk temel niteliklerdendir.

XXX

Müzik karşı-sanatta, görselliğe eşlik eden ve bu sayede artık uyandıracağı his önceden kayıt altına alınır hale getirilmiş olan, dolayıysla salt bir mana durumu haline gelen unsurdur. Sanat, davranışçılık okulunun çalışma sahasına dönüştürüldüğünde – “Bak aşkım, bizim şarkımız çalıyor.” – , müzik de doğal olarak “işitselliğindeki anlam-ötesiliği” görsellik ve anlam için bir araç olarak sunar. Bu durumun en müstesna örneklerine “Haber Bültenlerinde” rastlanır. Herhangi bir yerde Albinioni’nin sol minör adagio’sunu çalınsa kulaklara bir zorunluluk olarak üçüncü sayfa haberleri eşlik eder esere... Albinioni sayesinde “başkasının dramı” yabancılığı ile katmerlice etiketlenir. “Bakış” ve “anlam” işbaşındadırlar.

XXX

Düşünmemek elde değil, Wittgenstein’da sanat sevgisi olmasaydı hizmet edebilir miydi, hem karşı-sanata, hem de sanata?

XXX

Kimse Tractatus Logico-Philosophicus’un bir mantık kitabı olduğunu iddia edemez- yazarı bile-. O mükemmel bir bir karşı-sanat eseridir. Öyle ki, her önermesi sanatçı duyarlılığının mükemmelliyetçiliğinden bir iz taşır. Son önermesini* kendisine adayan kitaptır o. Biz de öyle yapalım.

*Üzerine konuşulamayan konusunda susmalı.

XXX

Adorno atonal müziğe vurgusuyla sadece konformist kulakların rahatını kaçırmak amacında değildi. O böylece “sanatta davranışçılık ekolüne” savaş açmış oluyordu.

Günümüzde endüstri ise kendi müziğini yeniden üretmekle yetinmiyor, “endüstriyel olmayan” herhangi bir müziği de bir şekilde kendine mal ediyor.. Atonalite de uzun süre önce devşirildi. Şöyle ifade edeyim; korku sineması = bir grup genç seyircinin “Yapma!” dediği herşeyi yapması + atonal müziğin gerekli sahnelerde meze olarak kullanılması.

XXX

Felsefi Soruşturmalar ile Tractatus Logico-Philosophicus’a bakmayı öğrenmek gerekiyor. Böylece sadece Felsefi Soruşturmalardaki sanatı değil, Tractatus Logico-Philosophicus’taki karşı-sanatı da beğenimize sunabilme imkanına kavuşuruz.

Wittgenstein Gestaltçı psikolojiyi sanatsal bir etkinlik olarak tasavvur etmenin önündeki yolu açmıştır. Bu noktada “'yamuk bakmak' “kendisine yamuk bakmak” durumunda değil midir ?