Edebiyatta Kahramanın Yapısökümü ve Sıradan İnsan

Büyük jestlerle var olan, sürekli ahkâm vaktinde üstlerine düşen büyüleyici ışık altında konuşan, “tarih yapma bilinci”yle donanmış kahramana karşı, sıradan yönleriyle “insan”ın temelinde olduğu bir bina inşa etmek mümkün müdür? Bir süre önce Mustafa filmi üzerine yapılan bir tartışma (Bkz.: Mustafa ve Notlar üzerine) esnasında bir kenara düşmüştüm bu notu. Şimdi, "Öyküde Konu" sorununun tartışıldığı bir dönemde, sıradanlık meselesine değinmek yerinde olabilir diye düşünüyorum.

Edebiyatta Homeros destanları, tiyatroda Aiskhylos, Eurupides karakterleri, plastik sanatlarda Ortaçağ’ın aziz portreleri, Leonardo’nun tanrısal yüzleri, Michalangelo’nun anıtsal figürleri, Delacroix’nın ulus inşa eden insanları, Wagner’in, Verdi’nin operaları, hep büyük kahramanlar ve kahramanlıklar üzerineydi. Gerçi, halk edebiyatlarında sıradan insana rastlamak mümkündü ama onların da çoğu ya figüran rolünde kalıyordu ya da bir süre sonra “baht dönümü”nden geçerek efsanevi bir kahramana dönüşüyorlardı. Handiyse, modern çağda Clark Kent’in temsilcisi olduğu sıradanın mitleştirilmesi motifine sahne oluyorlardı.

Modernizm açısından bakacak olursak, sanat tarihinde kahramanın tahtından indirilmesi yirminci yüzyılın alametifarikası. Hatta, modernite içinde daha gerilere uzanarak, Boccaccio’nun öykülerinde sıradan insanın gündelik hikâyelerini bulmak mümkün. Dostoyevski, Çehov, Maupassant durup durup sıradan insana bakıyor değiller mi? Shakespeare, Balzac, Yaşar Kemal tarihsel kişiliklere odaklandıklarında bile onların sıradan insan yönlerini öne çıkarmaya, görünür kılmaya çalışmıyorlar mı? Antik Yunan’ın tanrılar kenti Olympos Dağını merkez alan kahramanlık öykülerinden günümüze gelene değin kahraman tipolojisindeki değişim tek tek ele almayı gerektirmeyecek kertede açık. Antigone’nin ikilemi ile Hamlet’in ikilemini karşılaştırdığımızda ilk önce “kuşku”nun muazzam artışını gözlemleriz. İkincisinde evrensel ya da toplumsal yasalar değil, yasalar karşısındaki insanın tutumu gözler önüne getirilmiştir, insanî hata riski tartışma konusu edilmiştir. Hamlet’te ilk dikkatimizi çeken, kahramanın artık o kadar da kahraman gibi görünmüyor oluşudur, kendini kahramandan çok sıradan insana yakın duyuşudur. Kafka’nın Gregor Samsa’sını, Camus’nün Yabancı’sını, Beckett’ın karakterlerini de bu çerçeve içinde daha iyi anlamlandırabiliriz.

Modern edebiyatı baştanbaşa sarmış bu izleği takip edersek bir anti-kahraman olarak inşa edilmiş ve kahramanlığın, Hegel’in sözünü ettiği anlamda kurumsal kahramanın, ortadan kaldırıldığı ya da en azından bambaşka bir şeye dönüştürüldüğü bir alana ulaşırız. Anti-kahraman bir kahraman parodisi olarak kaşımıza çıkmaya başlamıştır bundan böyle. Ne ki, amaç kahramanı alaya almaktan çok, onun insan olarak varlığına dikkat çekmektir. Bu dönüşümün varlığına karşın eğer ki, kahraman yok edilemez, nitelikleri dönüşüme uğratılamaz, kahraman mitosu yenilgiye uğratılamaz, noktasında ısrar ediliyorsa bunun güncel yaşamdaki karşılığı herhalde Hollywood sinemasının iyiden iyiye sulandırdığı kahraman tiplemesi olacaktır. Oysa 20. yüzyılın büyük yazarlarının bize gösterdiği, kurumsal bir iddianın evi olarak kahraman mitosunun ve kahramanlık öykülerinin geri çekilmekte olduğu yönündedir. Özellikle 20. yüzyıl başı Sovyet sineması bu geri çekilişin başyapıtlarını üretmiştir. Eisenstein ve Pudovkin, bugün izlemekte olduğumuz sinemanın teorisini yazarlarken, kahramana karşı “kahramanın dağılışı”nı önererek yeni bir öznelik deneyimini sanat tarihine armağan etmişlerdir.

Kurum Olarak “Kahraman”ın Yapısökümü

Öyleyse "sıradan insan"a duyulan tepkinin nedeni ne olabilir? Tarihle birey arasındaki uzaklıktan kaynaklanan bir yanılsama mı? Sonuçta tarih, yüzyıllar boyunca, kurumların tarihiydi, insanların tarihi olamazdı. Yaşayan, soluk alıp veren insanlardı belki, ama sözünü etmeye değer değillerdi yine de. Dünya bir kurumlar dünyası olarak tanımlanmalı, rasyonel aklın kuşattığı evren bir denklemler evreni olarak var olmalıydı. Bu tarih içinde insana yer olamazdı, hele de sıradan nitelikleriyle… Marks’ın “Tarih yapan özneler değil, sınıflardır.” tanımı bile bu genel şablona uyum göstermiyor muydu? Tabii, bunu yüksek sesle savunan Marksistlerin aksine Marks’ın sınıf kavramını mutlak olarak değil, gelip geçmesi gereken bir takım kütlesel oluşumların analizi için bir öneri olarak kullandığı gerçeğini göz ardı edersek.

Bu noktadan ötede tartışmaya açılan sorunun “Yaşam kurumların yaşamı mıdır, yoksa kişilerin yaşamı mı?” şekline dönüştüğünü görebilir ve bu soru karşısında öncül olarak alınan metodolojinin Hegel felsefesinin tarihyazımından kaynaklandığını saptayabiliriz. Hegel felsefesinin dönemi içindeki ayırt edici yanının ise, devlet kavramına verdiği özel önem olduğu bilinir. Hegel’e göre “devlet”, insanlık tarihinin serilip dökülmesinin üst noktası, zihinsel olanın dünyada karşılık bulmasının adıdır. Öyle ki, devlet kuran bir canlı olarak insanın 18. yüzyıldan itibaren yalnızca kurumsal yapıdaki yeriyle değerlendirilmesi istenir. Bu anlamıyla tam tamına bir statüko olarak çıkar karşımıza Hegel felsefesi. Giderek onun Machiavelist bir katı kurum adamı olduğunu söylemek de olanaklı hale gelir. Böylece bütün aydınlanma felsefesinin en kritik sorusu olan “kişisel özgürlüklerle toplumsal düzen arasındaki çatışma”nın kökendeki varlığını sürdürmekte olduğunu görebiliriz. Tarih konusunda öncül olarak alınan felsefe bu çerçeveye sıkıştığında da, “devlet başa kuzgun leşe” anlayışının dayanılmaz hafifliği tarafından çepeçevre sarmalanmış oluruz.

Söz buraya geldiğinde ve tarihyazımı konusunda Hegel’den yola çıktığımızda “öznelik durumları” üzerine odaklanmak tartıştığımız konu açısından özel bir önem taşıyor. Keza, Hegel'de öznenin ötekiyle savaşım içinde kendini kurması “özbilince ulaşma” anlamında “insan” kavramının yaratılması için başat. Ortaçağ’ın kitleselliğinden bağımsızlaşmış, dünyaya dokunan ve onu değiştiren bir birey olarak özne, moderniteyle birlikte tarih sahnesine çıkmak gereğini duyuyor. Kendi farkındalığı içindeki bu yeni özne, giderek tanrısal “yüce” kategorisiyle ilişkiye geçiyor ve onun içinde ikame ediyor. Dolayısıyla modernitenin sonucunda kadim zamanlar kahramanın sahneyi terk ederek, tanrısal niteliklerini özneye devrettiğini söylemek mümkün görünüyor.

Tanrısallıktan arınmış, “aşkın” olmayan bir öznenin varlığı, sanat alanında tanınmış olmasına rağmen, siyasa ona pek ılımlı bakmıyor. Sonunda tartışma gelip şu noktada düğümleniyor: Bütün 20. yüzyıl deneyiminin ardından öznelik yeni bir biçimde kurulamaz mı? 21. yüzyılda, yücelik durumunu, tanrısallığı ve dolayısıyla bunların yarattığı kurumsal kabuğu dışarıda bırakan bir özneliğin artık olanaklı olduğunu söyleyemez miyiz? Akhilleus’un, Napolyon’un ya da Süperman’in dışında, Maupassant’nın, Çehov’un, Sabahattin Ali’nin öykü kişileri birer “özne” olarak görülemezler mi? Büyük jestlerle varolan, müthiş kararlı, kurumsal özneler değil onlar. Yine Hegel düşünüşünün izinden giderek, “tarih yapma” nosyonuyla değerlendirecek olursak, tarih yapan özneler değiller. Tarih yapan sınıflarla ilişkili belki, Deleuze’ün söylediği gibi, daha dağınık, daha fragmanlara bölünmüş, daha “insan” özneler. Buradaki vurgu yine “kuruma karşı insan” iması taşıyor. Buradan hareketle sıradan insanın kahraman olarak yeniden inşasının temelinde özneliğe ilişkin bu yeni algının yattığı savlanamaz mı?

Neticede, sorulacak soru değişmiyor: Hegel’deki hiyerarşik/ kurumsal yapıyı ne yapacağız, sıradan insanı savunmak ya da insanı sıradan yönleriyle savunmak (onun özneliğini aşkın bir öznelik olarak ele almadan savunmak) için gidebilecek bir yol bulunamıyor mu? Deneyiminin biricik sahibi olabilecek sorumluluk ve hak sahibi özne, ille de kurum insanı mı olmak zorunda, kahramanın özgür iradesi ve tercihleri olamaz mı; kaldı ki bu özne olarak kahramanın asıl karakteri değil miydi?