Perec Patikalarında İz Sürmek

“Sınır, bir şeyin bittiği değil; bilakis bir şeyin vücut bulmasının başladığı yerdir.” demiş Heidegger, Karagöz’ün önceki sayısından aktarıyorum.

Yaratıcı yazarlık atölyelerinde de yaygın bir teknik olarak yazanın kendini kısıtlaması yoluyla potansiyelin ortaya çıkarılması istenir. Tek bir resim, bir cümle, bazen yasak sözcükler... Sonuçta sadece onlar üstüne düşünmek bir yanda bazı imkanların yitimiyken öbür tarafta, yazının içinde, bir dalgalanma başlar. Atılan taş konuşmaya başlamıştır.

Queneau “Yüz Trilyon Şiir” çıkarmıştır ondan ya da tek bir olayın aktarılışının sınırlarını zorladığı Biçem Alıştırmaları’nı (Türkçe’de benzer bir çalışma için Ferit Edgü’nün Yazmak Eylemi kitabına başvurulabilir.). Calvino’nun tarot kartlarını dinleyerek oluşturduğu öyküler de aynı mantığa dayanıyor. Bütün bu çalışmalar matematikle de iç içe üstelik. Bilgisayarların gelişmesi bizi bu anlamda biraz umutsuzluğa sürükleyebiliyor. Yani mühendisler için basit bir algoritmayla On Yüz Bin Trilyon tane Şiir üretmek mümkün. Bu edebiyatın hesaba, hendeseye mi indirgenmesi peki? Perec e harfini kullanmadan yazdığı La Dispiration (Kayboluş, Türkçe’ye de e harfi kullanılmadan çevrilmiştir.) kitabını Word’ün eş anlamlı sözcük önerilerini kullanarak yazamaz mıydı? Sanmıyorum, araç mesajdır ve yöntem, kendi hikayesini getirir.

Aslına bakarsanız korkulanın aksine matematiğin edebiyata girmesi bir şeyleri söndürmedi. Murat Gülsoy’un özellikle internet tabanlı kimi çalışmaları bunun güncel bir kanıtı. Oulipo’nun açtığı yol demeyelim de, görünür kıldığı patikalarda bir yandan da etkileşimli bir edebiyat doğuyor. Kullanıcının (Okur) öyküye kendisine imkan verildiği ölçüde (Yazar?) müdahale edebildiği flash tabanlı hipermetinler, listeleme, öyküyü parça parça oluşturma... Kafka’nın bir anlatısına değişik üsluplarda girişmek (http://www.muratgulsoy.com/altmg/muratgulsoy35/muratgulsoy35.html), 6561 tane karakter yaratma (http://www.muratgulsoy.com/altmg/muratgulsoy40/muratgulsoy40.html)... Bunların Oulipo yazarlarının kullandığı palindrom (Tersten de aynı anlamı veren metin, yanılmıyorsam bilinen en uzununu Perec yazmıştır zaten. http://graner.net/nicolas/salocin/ten.renarg//:ptth), lipogram (Yasak harf, yine Perec.) gibi tekniklerle bağlantısı var. Yazarın, yaratıcı olmaktan ziyade bir kural koyucu, sınırları belirleyen olarak belirdiği bir yazıdan söz ediyorum. Sonsuza uzayan dil, sonradan sonsuz yineleme... Foucault, Blanchot, ölüm...

Örneğin Perec “ücret artışı talebinde bulunmak için servis şefine yanaşma” durumu üstünde sürekli kendi üstüne kapanan bir şemaya dayanarak ilginç bir metin oluşturmuş. Bu kitapta bir çeşit olasılık hesabı ve algoritma yardımıyla hikayenin nerelere gidebileceği gösteriliyor. Bir deneme. Toprak Işık ürünle birikimin ayrılması gereğine değinir bir kitabında. Yüzüncüsü ilkinden daha az kötü olsa yeter diyor. Bahsettiğim metinde onlarca metin var ve hiçbiri diğerinden daha iyi sayılmaz. İlerlemeden ziyade birikim söz konusu, fakat döngünün devr-i daiminden üretimin doğduğu da söylenebilir.

Daha da fenası Yaşam Kullanma Kılavuzu’nda başarılmıştır. (İmge, yeni baskısını yapana kadar da uzunca bir süre peşinden koşturmuştu beni.) Burada Paris’teki bir apartman sakinlerinin neredeyse bütün hayatının, kullandıkları mobilyanın, bir diğerinden aldıkları suluboya dersinin, komşularıyla yaşadıkları bir tartışmanın bir tarih kitabı kadar kararlılıkla dökümünün tutulmasına, kesin bir biçimde aktarılmasına tanık oluyoruz. Enis Batur’un Perec Kullanım Kılavuzu’nda söylediğine göre 1972’de Perec bu kitabın yapısı üstüne bir kafa karışıklığı yaşamış ve Oulipo’nun matematikçü üyelerinden Claude Berge’den yardım istemiş. Sonuçta 10’uncu kuvvetten dikey latin dördülden (http://www.languefrancaise.net/forum/viewtopic.php?id=7767) esinlenerek çatıyı oluşturmayı başarmış. Tabii James Joyce tutkusunun da bunda etkisi var. Ulysses Dublin’i anlatıyorsa Yaşam Kullanma Kılavuzu’nda bir apartmandan başka değinilen bir şey var mıdır? Tek bir gün değil belki ama yaşanan bir an, onun geçmişi ve ötesi. Zihnin labirentlerinden, sürekli akan kaleidoskop görüntülerin yerine şeylerin karmaşası. Bir bisküvi kutusu ve onun tarihi. Daha az mı sayılır?

Çok ilginç kitapları, değinilmesi gereken birçok çalışması var Perec’in. Zekası kıvır kıvır saçlarına karışmış, Harikalar Odası’ndaki Şeyler’de, Doğdum’da, Bir Paris Semtinin Tüketilme Denemesi’nde açığa çıkmış. Hem Bahçedeki Gidonları Kromajlı Pırpır da Neyin Nesi? (Henüz okuyamadığım bir kitap. Özellikle dil üstünde yaptığı bozulmalarla tanınıyor, Perec’in başka bir yönü...) Bir gözlemcidir, kamera göz. Bir kafeye oturur, üç gün boyunca gördüklerini kaydeder. Bazen de oturup yazar. Her gün ne yediğini yazar, mektuplar halinde saklar. Zamanında bir labaratuvarın arşivciliğini yapmıştır da belki bundan dertlidir. Yazar.

Ama bundan fazlasını yeri geldikçe konuşmak için bir kenara koyarak bu yazıyı yazmama sebep olan esere geçmek istiyorum, her kitabına otobiyografi sinmişse de Perec’in en kendisine belki: Uyuyan Adam.

Şeyler’deki üçüncü çoğul (-acaklardı) hakimiyetinin yerini Uyuyan Adam’da ikinci tekil (-ıyorsun) bölünmezliği alıyor. Hitap edilen, seslenilen bir karakter var gibi. Oysa biliyoruz ki içinde Perec’in yaşamından çok fazla detay saklı ve bununla yetinmeyip okumaya başlıyoruz. Bu sefer işin içinde bir de “biz” varız, “sen” ile özdeşleşmeye çalışıyoruz. Ne kadar başarıyoruz o ayrı, ihtiyacımız var mı? Hem biz kimiz ki bir onu belirlemeli. Emin misiniz?
Bir anda bütün sosyal yaşamdan çekilen, garip bir boşvermişlikle sürekli bir hiçliğe düşen bir karakterimiz var kitapta. Ama Hamlet’inki gibi bir boşluk değil. Onun nihai bir amaç –intikam- taşıyan kararsızlığı, Uyuyan Adam’da bir karar-sızlık olarak beliriyor. Hiçbir şeyin fark yaratmayacağı bir yaşam. Her şeyden çekilmek, yanı sıra yaptıklarına devam etmek. Dışarıda yağlı bir biftek yemek, sinemaya gitmek ve biletçi kızın bahşişini ihmal etmemek. Bütçenin hesabını tutmak. Uyumak, ölmeden, delirmeden. (“Düşünün ki uyumakla yalnız/ bitebilir bütün acıları yüreğin” Hamlet’ten, çok farklı bir ton. Bir çözüm olarak bakmıyor uyumaya, yaptığı şeylerden biri.)

İster istemez şüpheli ve tekinsiz bir zihin egzersizine girişiyoruz. Şimdiki zaman kullanımı aslında bütün kronolojiyi alt üst ediyor. “...bir sigara yakmaya çalışıyorsun.”, “Hiç göl olmadığını çok iyi hatırlıyorsun.:”, “Öğrenilmiş hareketleri yapıyorsun sadece.” Fransızca bilmiyorum, bu yüzden orijinal gramer hakkında bir yorum yapamam. Fakat Türkçesine baktığımızda alıntıladığım bu üç cümlenin farklı zamanlarda yaşadığı söylenebilir. İlkinde sanki içinde bulunulan an kast ediliyor. Hatırlamaksa fazlasıyla zihinsel bir edim zaten, orada herhangi bir çizgiyi tutturamıyoruz ve son cümle, ondaysa Uyuyan Adam’ın genel hali aktarılıyor. Şimdi (Ne zaman?), böyle bir karmaşa içerisinde ontolojik bir belirsizlikten de söz edilebilir. Anlam ve anlar, dingin bir varoluşun içinde yitiyor sanki. Kolaya kaçıp bir belirliliğe tutunamıyoruz. Yayıncının, notunda bahsettiği “belleğin reddedilmesi” biraz da böyle bir oyun. Geçmişe pek değinilmiyor, yalnızca tuhaf bir zaman.

Her şey seslenilen “sen”in çevresinde var oluyor. Aktarılan, onun izlenimleri. Bu yüzden Hayyam’da rastlanacak türden (“Ben düşündükçe var dünya/ Ben yok o da yok”) bir solipsizm dumanı da kitabın sayfalarına siniyor. “Sen” olmasa tanınmayan komşunun gidiş gelişleri, yürüyüşü olur mu? Boğuk boğuk öksürmesine, boğazını temizlemesine bakarak onun yaşlı olduğuna karar vermesi Uyuyan Adam’ın yaratıcı rolüne soyunması aslında. Edilgen bir şekilde anlatıldığını sandığımız karakter birden yazının iplerini eline alıyor. Kurgu “onun” tarafından şekillendiriliyor. Öte yandan, bu, onun bir başkasının anlatısında figüran olmasına engel mi? İkinci tekil şahıs kullanımının en etkileyici yanı buydu benim için. (Tolstoy da bazen kafasını hızla çevirirmiş, düşüncelerinden çabuk davranırsa boşlukla karşılaşır umuduyla.)

Kopuş vaktinin sınav gününe denk gelmesiyse onun toplumsal ajandaya karşı çıkışını gösteriyor. Uyuyan Adam dar sedirin üstünde iskambil falı açıyor tekrar tekrar. Pembe plastik bir leğenin içinde aldı adet çorabını yıkıyor. Republique’ten Madeleine’e, Madeleine’den Republique’e gidip gelen insan selini izliyor. Uyanık uyurgezer, gören kör. Kendi kendine konuşmuyor henüz. Hele hiç haykırmıyor.

Ben ondan bu kipte bahsettiğim sürece yeterince gerçek olamıyor.

Not: Un Homme Qui Dort isminde ödüllü bir filmi de çekilmiş kitabın, Fransızca metnin akıcılığını dinlemek için birebir. Bıraksanız bütün kitabı aktarmaya çalışacaktım. Bu bile zaten nasıl içine çekildiğinizin bir göstergesi olabilir. Bir de Barış Acar’a teşekkürler.