Murat Gülsoy'la Söyleşi

Hayalet Gemi zamanında, “Acaba haftaya neyle karşılaşacağız?” diye merakla beklediğimiz bir yazardı Murat Gülsoy. Her yeni ayda farklı bir yol bulup akardı onun öykü, deneme nehri. Bir tablo, mimari bir eser, sinema, tiyatro, hatta ve hatta devrin karikatür dergilerinin karakterleri ; Gönül Adamı, güncel bir şarkı, “Leyla’dan Geçme Faslı” bile çıkabilirdi öyküsünün bir kenarından, köşesinden. Öykülerinde hep yeniyi, farklıyı görebildiğimiz, dinamik,denemekten sıkılmayan, “genç” bir yazardı ve hala da öyle… Bu Kitabı Çalınla gelen 2001 yılındaki Sait Faik Hikaye Ödülü, 2004 yılındaki yunus Nadi Roman Ödülü aldığı Bu Filmin Kötü Adamı Benim, öykü severlerin bekleyip, geç de olsa kavuşabildiği Tanrı Beni Görüyor mu?, internet üzerinde çığ gibi büyüyen 602. Gece blog çalışması…

“Geçmiş denilen kişinin o yaşantı koleksiyonu veya dağarcığı ne kadar belirleyici olsa da, özgür irade, o küçücük irade bu saatlerde gelecek denilen o karanlık gecede olası yollar yaratmaya uğraşmaz mı?” dediği “Korkuyorum Lali”de olduğu gibi tüm öykülerinde kendisi gibi bizleri de meşgul etti; düşünmeye, bulmaya. Kısacası dinamizmiyle, hepimizin kitaplığında yerini aldı Murat Gülsoy…

Öncelikle Uzun Hikâye ekibi adına, bu ikinci söyleşimizde sizi ağırlamanın vereceği keyifle, öykülerinizde olduğu gibi farklı sorularla aklımızda yer edeceğinizi bilerek, heyacanlı olduğumu belirterek söze başlamak istiyorum. Hoş geldiniz.

Antik dönemlerdeki –lir çalan ozan- ya da ortaçağlardaki -trubadur- öykü anlatıcısıyla bugünkü öykücü arasında bir devamlılık görüyor musunuz?

Hikaye anlatmak ve dinlemek çok ciddi bir ihtiyaçtır. İletişimin temelinde yatan bir araçtır çünkü. Kendimizi, yaşadıklarımızı, başkalarını ve dünyayı hikayeler yoluyla kavrarız. Anlatımın o basit 5N1K kuralına sıkı sıkıya bağlıdır anlayış. Yani ne, nerede, ne zaman, nasıl, neden ve kim gibi soruların cevaplarını içermediği durumda anlatılanları tam olarak anlayamayız. Olup bitenleri iletmek ve anlamak, gelecek hakkında tahminlerde bulunmak bu sayede gerçekleşir. Bu insanın en büyük üstünlüğü. Tabii şöyle bir durumu da not etmek gerekir; hikaye bize o kadar doğal gelir ki, bu bildiğimiz kalıbın dışında gerçekliğin nasıl kavranacağını çoğu zaman sorgulamayız. İşte modern dönemin edebiyatçıları bunu yapmaya başladılar. Belki sorunuzun cevabı buralarda gizli. Hikaye anlatıcısı yazar elbette kadim atalarının anlatım araçlarını kullandıkları için bir anlamda onların devamı sayılabilirler ama yirminci yüzyılın başındaki modernistlerin yeni anlatım araçlarını araştırmaya başlamaları ile bu süreklilikte bir sıçrama olduğunu da söylemek mümkündür.

Yoksa bir kırılma noktası olarak yeniçağın başlangıcını/ Boccacio sonrası dönemi öykünün yeniden tanımlandığı bir alan olarak mı anlamalı?

Yazılı metinlerin daha çok üretilir ve erişilir hale geldiği dönemlerde yaşanan ilk sıçrama sanırım romanın ortaya çıkışına karşılık gelir. İkinci sıçrama da az önce söylediğim modernistlerin arayışlarıyla edebiyat tarihindeki yerini aldı. Ondan sonraki sıçrama galiba şu sıralar yaşanmakta; sürecin içinde olduğumuz için henüz ne olduğunu tam olarak tahlil edemiyoruz. İnternet ortamından söz ediyorum. Hikayenin, sözün hem kaydedilmesine, hem çoğaltılmasına hem de anında her yere iletilmesine imkan sağlayan bir ortam olarak internetin hikaye alanında bizi nereye götüreceğini henüz kavramış değiliz. İlk dönem (90ların ikinci yarısı) internet ortamında ortaya çıkan hypertext uygulamaları şimdi ne kadar yaygınlık kazandı, gelecekte nereye evrilecek tam olarak bilemiyoruz.

Modern edebiyatın en kritik yönü anlatıcı türlerindeki değişim olarak görünüyor. Tanrı anlatıcının konumunun tartışmaya açılmasıyla başlayan bu süreçte öykünün etkisi var mı sizce? Değişen tam olarak ne?

Edebiyattaki değişim ve dönüşümler sadece edebiyat içi gelişmelerle belirlenmiyor. Örneğin, tanrı yazar modelinin gözden düşmesi aynı zamanda her şeyi bilen yazar tipinin yok olmasıyla da bağlantılıdır. Bilim ve teknolojideki inanılmaz gelişme kısa bir süre içinde her şeyi bilen entelektüel yazarı imkansız hale getirdi. Ayrıca, psikolojideki ve siyasetteki gelişmeler de bu konuda ciddi bir rol oynadı. Bir sözün kim tarafından ve ne zaman söylendiğine bağlı olarak farklı okunabileceği anlaşıldı. Borges’in Don Kişot yazarı Pierre Menard öyküsü bu noktaya işaret eder. Pierre Menard Don Kişot’u yüzlerce yıl sonra kelimesi kelimesine yeniden yazar ve bunun yeni bir eser olduğunu iddia eder. Çünkü kullanılan kavramların içerikleri ve bağlamları değişmiştir. Bunları modern dönemde anlamaya başladık. İdeoloji ve bilinçdışı kavramlarının ortaya çıkışı edebiyata bakışı değiştirdiği gibi, modern yazarı farklı arayışlara sürükledi. Evet, anlatım biçimleri değişti, özellikle bakış açısı kavramı daha önce hiç olmadığı kadar önem kazandı. Daha önemlisi kendi üzerine düşünme (self-reflexivity) deneysel edebiyatla birlikte çok önemli bir teknik olarak edebiyat metinlerine girdi.

Sinemadan plastik sanatlara her alanda disiplinlerarasılığın tartışıldığı günümüzde öykünün diğer türlerle ilişkisi nedir? Böyle güçlü bir ilişkiden söz edilebilir mi?Sanırım bu soruyu korkmadan yöneltebileceğimiz bir yazarsınız. Zira , sanatın farklı alanlarının birbirini beslediği, etkilediği ürünlere ayrı bir değer veriyorsunuz öyle değil mi?

Evet, sanat yapıtları arasındaki geçişler, disiplinlerarası arayışlar her zaman ilgimi çekiyor. Öykü, temelde hikaye anlatan bir sanat dalı. Farklı örnekleri de var tabii. Ya da hikayeyi fragmanlarına ayırarak bize sunabilir öykü. Benzer durum diğer sanat dalları için de mümkün. Sanatın temel kavramları üzerinden baktığımızda öykünün diğer sanat dallarıyla ilişkilerini daha zengin bir şekilde algılamak da mümkün oluyor. Örneğin, sanatın oyunla ilişkisini düşünelim. Hemen tüm sanat dallarında bu oyunsuluk vardır bir biçimde: yinelenen örüntüler, desenler, melodiler, temalar, kafiyeler... İkincisi ve bence daha da önemlisi, sanatın bir de temsil işlevinin olması. Sanatsal metni diğer metinlerden ayıran bence çok önemli bir özelliktir bu: sanat yapıtı görünenin ardında başka durumları, şeyleri, kavramları temsil eder. Bu açıdan baktığımızda, örneğin pornografik olanla ile erotik olanı ayırt etmek mümkün hale gelir. Umberto Eco’nun bu konudaki analizleri çok hoştur, anlatı zamanı üzerinden inceler bu sorunu örneğin. Pornografide temsil yoktur, dolayısıyla hikaye de yoktur, sadece cinsel eylemlerin görüntülenmesi amaçlanır ve her şey gerçek zamanda gerçekleşir. Oysa sanat yapıtında izlenen sahne aslında başka bir şey (belki birçok şey) anlatır / temsil eder, o yüzden de zaman kırılır, kurgu ortaya çıkar. Öyküye, romana, edebiyata temel sanatsal süreçler bağlamında bakmak bana çok şey kazandırıyor, zihnimi açıyor.

Öykülerinizde genellikle “üst-kurmaca” tekniğini kullanıyorsunuz. Bu, “öykü içinde öykü” yaklaşımı çoğu yazar/ eleştirmen tarafından postmodern olarak niteleniyor. Bu düşünceye katılıyor musunuz? Yazarının farkına varan, kendi varlığını sorgulayan ya da okurla etkileşime giren kahraman, sizce postmodern edebiyatın bir öğesi midir? Yoksa bu Türkiye’de postmodernizmin algılanışından doğan bir yanılgı mı?

Bu sadece Türkiye’ye özgü bir durum değil. Dünyada da benzer şekillerde tartışılıyor, çok farklı bakışlar var. Ben 602.Gece adlı kitabımda bu konuyu enine boyuna tartışmaya çalıştım. Mesele iki cümleyle özetlenemiyor, çünkü her yerde kavram kargaşası var. Modern, postmodern gibi kavramlar çok geniş bir alana yayılmış olduğu için çok farklı bağlamlarda kullanılabiliyor. Benim temeldeki yaklaşımım, asıl kopuşun modernistlerle başladığı ancak II.Dünya Savaşı sonrasında Nazilerin sistematik soykırım kamplarının ortaya çıkışıyla bilime ve ilerlemeye duyulan inancın sarsılmasıyla edebiyat ve sanatta modernist kavramının terk edilmesi ama aslında kazanımlarının farklı biçimlerle de olsa (ki bunların bir kısmına postmodern deniliyor) devam ettiği yönünde. Modernistlerin başından beri arayışlarının merkezinde insan bilişi yer almakta. Metakurmaca da evet bu anlamda insan bilişini ve metnin yaratım sürecini araştırmak konusunda önemli bir araç olabiliyor. Burada şunu da belirteyim: Benim metakurmaca tekniğinde ürünler vermem, bunun ‘doğru’ bir yöntem olduğuna duyduğum inançtan kaynaklanmıyor; hayır, en başından beri bu tarz bir edebiyat bana heyecan verdiği için bu şekilde yazıyorum. Bakın daha postmodern kelimesini bile duymadığım seksenlerin başında yazmaya çalıştığım ilk öykülerde bile kendisinin kurmaca bir karakter olduğunun farkına varan karakterler vardı. Belki de o yüzden de uzun süre yazdıklarımı yayınlatamadım. Bu sanırım zamanın ruhuyla ilgili bir şey. Bu arada üstkurmaca terimi yerine metakurmaca demeyi tercih ediyorum. Terimin orijinali metafiction ve meta- ön eki sadece üst anlamına gelmiyor, aradalık, tamamlanmamışlık ve dönüşme süreci anlamlarına da geliyor ki metakurmacanın ne olduğuna dair çok daha açıklayıcı oluyor. Üstkurmaca dediğimizde bunun sadece bir çerçeve hikaye ile katmanlandırmakla sınırlamış oluyoruz.

Bu anlatı tekniği yapıtlarınıza yeni bir bakış açısı getiriyor mu? Belirli konu daralmaları, birbirine benzer çerçeveler yaratıyor mu? Yoksa bu üslup seçimi bir tür özgürleşim olarak mı okunmalı?

Her konuda, her türde yazmak gibi bir arzum yok. Beni heyecanlandıran konular çoğu zaman birbirine benziyor. Kimi temalar ya da teknikler tekrar ediyor, farkındayım. Önceleri bunun kötü bir şey olduğunu, bir zayıflık olabileceğini düşünüyordum. Sonra şunu düşündüm: nasıl ki tekrar eden rüyalar insanın ruhsal durumuna dair ipuçları barındırıyorsa, tekrar eden temalar ya da yaklaşımlar da benim aslında gitmem gereken yol hakkında, benim hakkımda bir şeyler söylüyor olmalı. Benim için en doğrusu üzerine gitmekti, öyle de yapıyorum. Ben yazmayı sanatsal bir eylem olarak görüyorum. Profesyonel değilim, yani yazdıklarımın geliri ile yaşamak zorunda değilim. Dolayısıyla da kitaplarım bir arz-talep eğrisi üzerindeki bir nokta değil. Bu çok özgürleştirici bir durum. Ben de kendi meselelerimin peşinden gidiyorum. Özgürce...

Takip edebildiğimiz kadarıyla kısa kısa öyküyü (micro-fiction) çok tercih etmiyorsunuz. Günümüzde “kısa kısa”ya eğilim artmışken bu, bilinçli bir tercih mi?

Dediğim gibi moda eğilimler ya da konular nedir diye düşünerek yazmıyorum. Ama zaman zaman çok kısa diyebileceğiniz denemelerim de oluyor. 13 Çok Kısa Öykü buna bir örnek:13 Kısa Öykü

Aslında kısa kısa öykü yerine uzun metinler içinde kısa kısa birbiriyle ilgisi olan/ okurdan bu ilgiyi kurmasını talep eden öyküler üzerinde çalıştıklarınız. Bu yaklaşımı da kısa kısa öykünün bir türü olarak kabul edebilir miyiz?

Bir etki yaratmak için yazıyoruz. İnsanın duyularını harekete geçirerek zihninde bir dünya yaratmayı amaçlayan yapıtı oluştururken kimi zaman çok kısa metinlerden yararlanıyoruz. Tabii o dünyanın sürekliliği de önemli. Bazen birbiriyle ilintili metinler gerekiyor. İstanbul’da Bir Merhamet Haftası’nın karakterlerinden biri birer sayfalık metinler yazarak katkıda bulunur romana. O birer sayfalık metinler pakala kısa öykü gibi de okunabilir. Ama aynı zamanda bir büyük bağlamı var.

Hayalet Gemi sizin için bir mihenk taşıydı sanıyorum. Kolektif iş yapmanın edebiyat arayışınız içinde özel bir yeri olduğunu düşünüyorum. Öyküleriniz, biraz da bu ruh durumundan besleniyor sanki. Süreli yayın bu anlamda öykünün gerçek yuvası gibi. Türkiye’de bu olanak yeterince değerlendirilebiliyor mu?

Süreli yayınlar öykünün gerçek mekanlarıdır. Aslında benzer bir durum şiir için de geçerlidir. Öyküler çoğu zaman –en azından benim için bu böyle- bir kitabımda yer almak için beklemek zorunda kalıyorlar. Baştan sona bir öykü kitabı tasarlamak çok güç. Belki de mümkün değil. O anlamda bir bütünlük kaygısıyla yazılan öykülerden oluşan kitaba belki de deneysel bir roman diyebiliriz. Calvino’nun Görünmez Kentler’i gibi. Benim için Hayalet Gemi’nin önemi saymakla bitmez. Evet, kolektif iş yapma adabını orada öğrendim; öykü yazmayı, okumayı, araştırmayı, paylaşmayı, tartışmayı Gemi’de öğrendim. Bunlar bir yana, bana iki ayda bir öykü yazdırtacak derecede heyecan veriyordu. Dergi bittikten sonra beni bu şekilde heyecanlandıran ortam olmadığı için daha çok roman yazdım diyebilirim.

İnternet üzerinden yayın yapmaya başlayan ilk yapılanmalardan biri altzine idi. Bu deneyiminizden hareketle sormak istiyorum: Öykünün hareketine daha çok olanak tanıyan bu gibi yapılanmalar yeni bir kıvılcım olabilir mi? “Altzine” bunu ne kadar başardı?

Doksanlı yılların ikinci yarısında Yekta Kopan altzine.net’i çıkarmaya başladığında Türkiye’de pek fazla internet dergisi yoktu. Hatta birçok yazar son derece kuşkuyla ve küçümsemeyle bakıyorlardı internet üzerinde bir şeyler yapılmasına. Fiziksel olarak kağıda basılmadığında edebiyatın var olmayacağına dair garip bir inançları vardı. Halen de bu görüşte olanlar vardır. Ama bize bu yeni mecralar çok heyecan veriyordu. Bir yandan kağıda bastığımız Hayalet Gemi’yi sürdürüyorduk bir yandan da internette neler yapabileceğimizi keşfediyorduk. Örneğin Hayalet Gemi’yi de hemen internet ortamına taşımaya başlamıştık. Tabii bu konuda yazar ve tasarımcı arkadaşımız Faruk Ulay’ın katkısı büyüktür. Bir edebiyat dergisi olarak Altzine ve daha sonra bir elektronik yayınevi olarak Altkitap öncü bir işleve sahip oldu. İnternet ile baskı maliyetleri olmadan, dağıtım sorununa takılmadan yayıncılık yapmak mümkündü ve bu çok önemliydi. Şu anda birçok dergi, blog bu özelliğinden yararlanıyor internetin. Ama bizi daha çok heyecanlandıran internet ortamında farklı anlatım biçimleri denemenin mümkün olmasıydı. Çok müthiş bir tasarımcı ve programcı olan Sercan Şengün o dönem altzine’de gerçekten dünya ölçeğinde hypertext uygulamaları yapmamıza olanak tanıdı. Bir tane örneğini görmek için şu bağlantıya gidebilirsiniz: http://602gece.blogspot.com/2010/12/icbosluk.html Bu türden etkileşimli çok sayıda iş yapmıştık o dönem. Artık aklımız o şekilde çalışıyordu. Hikayenin gerçekten de sınırlarını zorlayabileceğimiz yeni bir ortam bulmuştuk. Ancak sonra büyük talihsizlikler sonucunda altzine’in bulunduğu server çöktü, yapılan hemen her şey yok oldu. Şimdi altzine.net yeni bir ekiple yoluna devam ediyor ancak o dönem yaptığımız türden hypertext uygulamaları pek sıklıkla gerçekleştirilemiyor, çünkü hem tasarım hem programlama beceri ve bilgisine sahip arkadaşlar bulmak zor oluyor. Ben gelecekte flash, html vb türde yapıların daha kolay programlanabilir hale gelmesiyle farklı anlatım olanaklarını geleceğin yazarlarının yeniden keşfedeceğini tahmin ediyorum. Şimdilik, blog’umu kişisel bir yayın ortamı olarak kullanıyorum, ama yakın bir gelecekte hypertext uygulamalarına da geri dönmeyi istiyorum doğrusu.

Bu güzel söyleşi için teşekkürler.
Uzun Hikâye adına Cihan Başbuğ