İhtimaller Zinciri: Mikro Öykü*

Mikro öykü sahip olduğu nitelikleri kendisi söyleyen öyküdür, bundan dolayı sözcük sayısı bağlamında nicel tanımlamaların ve genellemeye dayalı nitel ifadelerin reddi üzerinden kendisinde var olur. Necati Tosuner’in sözünü ettiğim kerameti kendinden menkullüğe işaret eden "Çok kısa öykü, öyle olması gerektiği için çok kısa olan öyküdür." tanımlaması mikro öykü için de geçerli sayılabilir.

Mikro öykü, ABD’de 1980’li ve 1990’lı yıllarda, ani öykü ve flaş kurmaca adlarıyla yayınlanan antolojilerin etkisiyle bu adlarla anılmaktadır. Ön planda kullanılan bu iki adlandırmanın haricinde, “kartpostal”, “dakikalık”, “uçarı”, “hızlı”, “çabuk”, “sıska” öykü olarak da karşılık bulmuştur. Ancak akademik yayınlarda “kısa öykü” adlandırması öne çıkmaktadır. Çince’de mikro öykü adlandırmalarında öykü yerine kurmaca da kullanılabilmektedir ve “cep”, “avuç içi”, “bir sigaralık” nitelendirmeleri tercih edilmektedir. Türkçe’deyse mikro öykü, genellikle minimalist öykü, kısa kısa öykü, kıpkısa öykü, kısa öykü ve küçürek öykü olarak anılmıştır. Kısa kısa öykü, İngilizce’deki short short story adlandırmasının tam çevirisidir. Kısa öykü ise, İngilizce bir ifade olan short story’nin Türkçe’deki karşılığı öykü olduğu için, short “short story”nin de kısa “öykü” olarak karşılık bulacağı düşüncesiyle kullanılmaktadır. 1960’larda gücünü hissettiren ve sadeliğe, nesnenin sembolik anlamlarını en aza indirerek nesne olarak kabulüne yaslanan minimalist sanata gönderme taşıyan minimal öyküler adlandırması da kullanılmıştır. Kıpkısa öyküyse, kısa’nın anlamını güçlendirerek ifade etmeyi seçmiştir. Son dönemde akademik yayınlarda da sıklıkla kullanılan küçürek öykü adlandırması, mikro’nun küçü- kökünden yola çıkan bir Türkçeleştirme çabasını içermektedir. Ayrıca Facebook’ta da benzer öyküler, kısayoğun öyküler başlığı altında yer bulmaktadır.

Minimal öykü dışındaki adlandırmalar genellikle öyküdeki anlatının niteliğinden daha fazla öykünün kısalığına vurgu yapmaktadır. Bunun başlıca nedeni, bu adlandırmaları taşıyan öykülerin çeşitli kaynaklarda öncelikle sözcük sayısına göre tanımlanmış olmalarıdır. Hatta Howe ve Howe, Kısa Öyküler adını taşıyan antolojinin girişinde, kısa öyküler hakkında şüphe duymayacağımız tek şeyin öyküden daha kısa olması olduğunu belirtmiştir. Tanımlamalarda parametre olarak kabul edilen sözcük sayısı 600’den (Smith ve Kachelries) 1500’lere (Casto; Gurley; James Thomas) kadar geniş bir aralığı içermektedir. Bunun yanı sıra bazı kaynaklar bir üst sınırın dışında bir de alt sınır önermişlerdir: 100 (Casto), 75 (Gurley) ya da 55 (Popek; Moss). Ancak bilindiği gibi çok daha az sayıda sözcükle de öykü yazılabilmektedir. 55 kurmaca adıyla anılan tam olarak 55 sözcük içeren öyküler, drabble adlandırmasına sahip, tam olarak 100 sözcükle yazılan öyküler de mevcuttur (Kotzin; Moss 6). Ancak Orhan Duru’nun öykünün “mezurayla ölçülemeyeceği” sözünü de hatırlamak gerekir.

“Mikro öykü”, adlandırmanın içerdiği “mikro”luk itibariyle, öykünün nicel yaklaşımlarla tanımlanmasından öte, anlatının niteliğine de dikkati çekmektedir. Ulus Baker’in ifade ettiği gibi, içinde bulunduğumuz çağ, “bizi kurumların değil hareketlerin, kimliklerin değil sapmaların, makro olguların değil mikro olguların önem kazandığı bir düşünce çerçevesi” oluşturmaya zorlamaktadır. Başka bir deyişle, iletişim araçlarının kitle iletişim araçlarına dönüştüğü, göç hareketlerinin çok yönlü olarak hızlandığı ve yoğunlaştığı, kentlerde alışveriş merkezlerinin merkez-çevre ilişkisine yeni bir boyut kattığı günümüzün gerçekliği özellikle ekonomi ve anındalık bağlamında bir poetika yaratmakta ve bu yapay doğa kendisini Dil’e dayatmaktadır. Yazmaya başladığımızda bizi çevreleyen, türün imkânlarından çok, dildeki bu dönüşümdür. Yanı sıra, özne konumlanmalarındaki değişiklikler, kahramanın ölümünü ilan ederken, öykü kahramanındaki krizi de düşündürmelidir. İhab Hassan kriz durumunu tanımlarken “insani eylemlerin şans ve absürtlük tarafından yönetildiği”, “hiçbir ahlaki davranış normunun bulunmadığı”, “yabancılaşmanın insani yaşamın durumu olduğu”, “insani güdülerin ironi ve çelişki ile nitelendiği”, “insani bilginin sınırlı ve göreli olduğu” bir durumu anlatmıştır. Durumun içinden mikro öyküye bakıldığında, merakın ötesinde hayret uyandıran kurgusu, yine Hassan’dan ödünç aldığım bir ifadeyle “dünyamızın sonu önceden bildirilmeden gelebileceğinden” daha uzun yazın ürünlerinin işaret ettiği daha önceden tahmin etmeyi dışlayan yapısıyla belki de krizin semptomlarının en belirginini taşır. Öykünün bu alt türü sadece “sürprizli sonlar”dan ibaret değildir, okuru hayrete düşürecek şekilde toprağa gömülü kemikler ben-anlatısında birinci tekil şahıs olarak karşımıza çıkabilir ya da mikro öykü alanında verilen bir ödüle layık görülen öykü Esquire Dergisi’nde yayınlanmış olabilir. Öznenin, hem yazanın hem okuyanın, “şimdi ve burada”lığa duyduğu mahkûmiyet hissi, aslında mahkûmiyetin onda yarattığı semptomlarla bir savaşım gereği de uyandırır. Bunu gidimli – nereye gideceği belli olan – söylemlerin yozluğundan kurtarmak adına da, mikro öykü, ironiden destek alarak, çelişkileri en çıplak haliyle gün yüzüne çıkarmaya çalışarak gerçekleştirir ve eleştirisini bütünselleştirilemeyecek olan epistemolojik, dilbilimsel, psikoanalitik ve toplumsal cinsiyeti sorgular düzeylerde yaparak, mikro anlatı patlaması yaratır. Belki de bu, Dil bütünlüğünü koruma çabasıdır. Mikro öykü bu çok katmanlı yapısından daha öncelikli olarak, imge kullanımı, kısalık, içinde bulundurabildiği ritim gibi özellikleri nedeniyle Şiir’e yakın görülmüştür. Ancak şiiri şiir yapan nasıl imge ya da harflerin konfigürasyonu değilse, mikro öyküyü Şiir’e yaklaştıran da bunlar değildir. Alışveriş merkezlerine alışamayışın altında yatan, “gibi” edatının ifadede kendisini yetersiz hissettiği durumun, artık çok taraflı olduğunu fark ettiğimiz hakikatin başka bir yoldan arayışıdır. Ancak bu yakınlık, Dil’in cevheri öyküdedir ya da şiirdedir şeklindeki meşruiyet yaratmaya dayanan bir kısır tartışmaya dönüştüğü takdirde iki türü de verimsizleştirebilir. Carolyn Forché'nin "The Colonel"i hem bir öykü antolojisinde (Thomas, Thomas ve Hazuka 1992: 84–85), hem de bir şiir antolojisinde (Friebert ve Young 1995: 274) yayınlanmıştır ve şiirin de, öykünün de sonunun gelmediği ortadadır. Burada, Wordsworth’ün ayrıştırmak için öldürmeye gerek olmadığı yönündeki tavsiyesini hatırlamak gerekebilir.

Mikro öykü, 19. yüzyılda ortaya çıkmış bir buluş değildir. Kökeni sözlü kültür geleneğinden gelen fabllar, meseller, fıkralara dayandığı gibi, daha özel olarak 7. yüzyılda Japon Edebiyatı’nda örnekleri verilmeye başlanmış olan haiku türündeki şiirin ve düzyazının birleşimi olan haibun da öncülleri arasında sayılabilir. Stern, mikro öykünün insan psikolojisinde ve insan topluluklarının tarihinde derin bir biçimde kökleşmiş olduğunu söyler. Bu ifadeye paralel şekilde, mikro öykünün dikkatleri üzerine topladığı dönemlerin toplumsal değişimlerle sıkı sıkıya örülü olduğu görülür.

20. yüzyılın önemli sanatçılarından Marcel Duchamp, ikon düşmanlığı ve hazır nesnelerle yaptığı kışkırtıcı eylemlerle bilinmektedir. Birinci Dünya Savaşı’nın ardından, savaşın yıkıcılığının en keskin haliyle var olduğu bir dönemde, 1917’de, yüksek sanat / düşük sanat arasındaki ayrımın kabulüne yönelik yüksek sanat karşıtı saldırıyı, başaşağı duran bir pisuar olan Çeşme’yle gerçekleştirir. Duchamp’ın ifadesini kullanırsak, “sevilme şansı en düşük olan nesneyi” bir sanat galerisinde sergilemek, aslında sanat kurumuna karşı tuzaklı bir oyundur. Bundan birkaç yıl sonra, 1920’lerde sanat tarihindeki bir başka önemli isim, Ernest Hemingway, hikâyeye göre, Algonquin Otel’de yazar arkadaşlarıyla otururken, onlarla bir oyun oynar, hepsinden 10 dolar toplar ve onlarla altı kelimelik bir öykü yazabileceğine dair iddiaya girer. Bu iddianın sonucunda, çok bilinen altı kelimelik (Türkçe’si beş kelimeden oluşan), “Satılık: Bebek patikleri, hiç giyilmemiş.” öyküsüyle karşılarına çıkar. Öykünün ana kahramanının yeni doğmuş bir çocuğun kaybıyla ya da anne karnındaki bebeğinin ölümüyle sarsılmış bir ebeveyn olduğu açıktır, öykünün içinde tam olarak anlamlandırılamayan bir kayıp hissi, herşeyi daha keskin hale getirirken, bir yandan öyküde çatışma da yaratır. Öykünün çözümü, öyküdeki kahramanın, kaybı temsil eden bebek patiklerini satıp, kendinden uzaklaştırmasıdır, bu Hemingway’in öyküyü bir gazete ilanıymış gibi tasarlamasında saklıdır. Bu sefer Hemingway, bir oyunla (iddia) edebiyatın sınırlarını zorlar, gündelik bir gazetede ilan olarak yer aldığında kimsenin dikkatini çekmeyecek altı sözcükten bir öykü yazar ve sıradan kabul edilecek bir gazete ilanının edebiyat tarihinde yer almasını sağlar. Nasıl her pisuar sanatın konusu olamıyor ancak bir tanesi olduğunda sanatın sınırları değişiyorsa, Hemingway de altı sözcükten oluşan bir gazete ilanı tasarımıyla öykünün sınırlarını zorlamıştır.

İkinci Dünya Savaşı’nın ardından, bir kez daha savaşın yıkıcı etkileri keskin bir halde hissedilirken, düşünürlere göre “büyük anlatıdan kopuşun” başladığı, hacimli sembolik anlamların minimuma indirgenmeye çalışıldığı bir dönemde, bir kez daha mikro öyküler kendini gösterir. Özellikle 1950’lerden sonra teknolojinin etkileri dilbilim ve iletişim alanında görülürken, dünya sınırların belirginleştiği Soğuk Savaş Dönemi’ne girmektedir. Sınır ihlalcisi mikro öykünün, sınırların keskinleştiği bu dönemde yaygınlaşması, bir çelişkiden çok, sanatçı öngörüsüne önemli bir örnektir. Beat Kuşağı’nın içinde sayılabilecek karşı kültür temsilcisi Richard Brautigan ya da savaşı savaş esiri olarak da deneyimlemiş Kurt Vonnegut’un bu dönemde mikro öykü yazmış oluşu tahmin edilebileceği gibi tesadüf değildir, her ikisi de incelikli bir ironiyle yazdıkları öykülerde, siyah beyaz Dünya’nın çelişkilerinin gündelik yaşama etkilerine alaycı bir gülümsemeyle bakabilmişlerdir. 1970’lere doğru, sadece malzemeye dair değil, sembollere yönelik de bir eksiltmenin hareketi olan minimalizmin etkisiyle sanatçılar anlatımdaki yüklerden kurtulmaya, en azla en çoğa erişmeye ve yaşamla sanat arasındaki sınırı belirsiz hale getirmeye çalışmışlardır. Bu döneme örnek olarak John Barth’ın Masal içinde Masal’ı gösterilebilir. Mikro öykü yıllar içinde yeniden üretilirken yıktığı sınırlarla birlikte, edebiyatta deneyden bir deneyim alanı yaratmış ve seksenlerin sonlarında Soğuk Savaş Dönemi’nin simgesi Berlin Duvarı yıkılırken, bu alanda kurumsallaşmanın işaret fişeği olan antolojiler birbiri ardına yayınlanmaya başlamıştır (Short Shorts: An Anthology of the Short Short Stories (1983), Sudden Fiction: American Short Short Stories (1986), SuddenFiction International: 60 Short‐Short Stories (1989), Flash Fiction: 72 Very Short Stories (1992), Sudden Fiction Continued: 60 New Short Short Stories (1996), Micro Fiction: An Anthology of Really Short Stories (1996), Fast Fiction: Creating Fiction in Five Minutes (1997), The World’s Shortest Stories (1995, 1998)).

Aynı dönemlerde, Türkiye Edebiyatı’nda da kendisini var eden mikro öykü, Ferit Edgü’nün 1962 'de yayınlanan Bozgun adlı öykü kitabına kadar uzanmaktadır. Edgü’nün 1991 yılında yayınlanan Binbir Hece'sinin üç bolümünden ilki minimalizm akımından ödünç alınmış bir nitelemeye dayanan "Minimal Öyküler" adını taşımaktadır. Ancak bu öyküleri sadece bir akımla ilişkili görmek hatalı olacaktır, Edgü’nün öykülerindeki tür ihlalcisi tavır, yazdıklarını yazdıkları dışında hiçbir alıntıyla anlatılamaz kılmaktadır. Edgü, kimlik içinde kimlik, şimdiki zaman içinde şimdiki zaman kurduğundan, masalların başlangıcında söylenegelen “Bir varmış, bir yokmuş”u hatırlatır, çünkü hem bunları hem çoğaltmakta, hem bunları yıkmaktadır. Bitimsiz bir parçalılık hali, farklılıkların çoğulcu bir yaklaşımla dile dâhil edilmesi, öykülerini mikro anlatıya yakınlaştırmaktadır. Ferit Edgü’nün yanı sıra, minimalist öğeler taşıyan somut şiirleriyle de tanınan Tarık Günersel, mikro öykü örnekleri vermiştir. Ayrıca Refik Algan, Abdullah Harmancı, Mehmet Harmancı, Sadık Yalsızuçanlar, Hulki Aktunç, Necati Tosuner, Murat Yalçın, Haydar Ergülen, Özcan Karabulut, Ahmet Erkan Doğan, Ayşegül Gürdal, Sema Kaygusuz, Ahmet Büke ve Zeynep Sönmez de bu alanda öykü örnekleri vermişlerdir. Aydın Şimşek’in konuyla ilgili Bebek Patikleri adlı kuramsal bir kitabı mevcuttur. Ayrıca, Adam Öykü ve Hece Öykü gibi dergiler bu alanda özel sayılar hazırlarken, Fahri Öz ve Mehmet Yılmazer tarafından derlenen, “Hayat Kısa Proust Uzun” adlı mikro öykü antolojisi de yayınlanmıştır.

Günümüz mikro öyküsü üzerine yazılmış yazıların birçoğunda, dış gerçekliğin değişimi sonucu ortaya çıkan daha kısa dikkat süresine sahip olma, sürekli ve anlık iletişime açık hale gelme gibi durumlar üzerinden mikro öykünün yeniden üretimi tanımlanmakta, günümüz yaşantısına, öykünün bir uyum çabası olarak sunulmaktadır. Oysa yeni binyılda, kurgu ile gerçek arasındaki sınır belirsizleşmeye başlamışken, hatta yer değiştirdiği bile iddia edilirken, edebiyatın öykü üzerinden yaşadığımız gerçeklikle bağlantısını koparmamasını sağlamak için mikro öykünün yeniden üretildiği de düşünülebilir. Octavia Paz’ın ifade ettiği şekliyle “Fikirler bugünün fikirleri, tavırlar dünkü tavırlar” olduğu sürece, yeni olanla deneye girişip, bir deneyim alanı yaratmak olanaksız hale gelmektedir. Sözünü ettiğim deneyim alanı sadece yazmayı değil, okumayı da içermektedir. Göstergeler aracılığıyla verili olan ve “doğal olarak” kabul etmeye şartlandırılan kodlar, yazan tarafından dilbilimsel, psikoanalitik, ekolojik ya da toplumsal cinsiyet gibi mikro düzeylerde ele alınıp, bütünselleşemeyecek şekilde parçalı hale getirilmediği sürece, yazan, okuduğunu “aynen” ileten bir barkod tabancasından öteye gidemeyecektir. Taşın altına değilse de, bir kez yazdığı metnin tarandığında ne hale geldiğini anlamak için tarayıcıya elini koyan yazar, belki geleceğini okuyamaz ama iletişim ve bilgi üzerinde etkisini arttırdıkça ona bambaşka bir yaşama alanı yaratan teknolojiyle gerçek bir deneyime girer ve belki yazdığı öyküleri artık ilk okuyanın anadili 1 ve 0’dan oluşan bir bilgisayar olduğunu anlar. Yazı ve yazının paylaşımındaki yeni mecraların sunduğu olanakların ötesinde, bu olanakların sınırlarını da sorgular, sınırların simülakrı olan göstergelerle, belki daha kısa, belki daha parçalı, belki daha çağrışıma açık yazarak, bir vur-kaç’a girip, aslında sınırı değil, sınırın olmadığını gizlediğini fark eder.

---

Kaynakça:

Albayrak, M. (2010). Türk Öykücülüğünde Deneysellik. Ankara: Kanguru Yay.
Baby Shoes (2008). Erişim: 28.01. 2012 http://www.snopes.com/language/literary/babyshoes.asp
Baker, U. (2005). Siyasal alanın oluşumu üzerine bir deneme. Erişim: 28.01. 2012. http://www.anarsi.info/siyasal-alanin-olusumu-U.B.pdf
Başer, D. (2011). Postmodern Teoride Büyük Anlatılar ve Geç Kapitalizm Sorunsalı. Erişim: 28.01. 2012 http://www.sosyolojinotlari.com
Casto, P. (2005). Riding the meridian: Flashes on the meridian. Erişim: 28.01. 2012.
www.writingworld.com
Dündar, B. (2001). Kimse'de Kimlik ve Kimliksizlik. Erişim: 28.01. 2012 http://turkoloji.cu.edu.tr
Edgü, F. (2005). Binbir Hece 60 Öykü. İstanbul: Can Yay.
Edgü, F. (2005). Tüm Ders Notları. İstanbul: Sel Yay.
Erden, A. (2003). Aysu Erden'le söyleşi. (Söyleşiyi yapan Bünyamin Hazar) Düzyazı Defteri, 1 (Eylül Ekim), 28-33.
Flash Fiction. Erişim: 28.01. 2012 http://en.wikipedia.org/wiki/Flash_fiction
Howitt-Dring, H. (2011). Making micro meanings: reading and writing microfiction. Erişim: 28.01. 2012. http://www.intellectbooks.co.uk
Gurley, J. (2005). Flash what? A quick look at flash fiction. Erişim: 28.01. 2012. www.writingworld.com
Işıl Taşdemir, İ. Çağdaş Türk Öykücülüğünde Küçürek Öykü. Erişim: 28.01. 2012 http://w3.gazi.edu.tr
Jimenez, M. (1997). Estetik Ölçütler Meselesi (Z. C. Başeren, Çev.) Erişim: 28.01. 2012 http://poetikhars.com/webblog/zcb/estetik-olcutler-meselesi
Kaplan, M. (2010). Küçürek hikâye ve Samim Kocagöz'ün "Emekli" hikâyesinin tahlili. Erişim: 28.01.2012 http://journal.qu.edu.az
Kotzin, M. N. Flash Fiction. Erişim: 28.01. 2012. http://www.percontra.net/flashfiction.htm
Lucy, N. (2003). Postmodern Edebiyat Kuramı. İstanbul: Ayrıntı Yay
Lyotard, J-F. (2000). Postmodern Durum. Ankara: Vadi Yayınları
Minimalism. Erişim: 28.01. 2012 http://en.wikipedia.org/wiki/Minimalism
Öz, F. (2008). Yeni Bir Tür Olarak Çok Kısa Öykü. Erişim: 28.01. 2012 http://www.edebiyatdergisi.hacettepe.edu.tr
Renshaw, C. (1998). The Essentials of Micro-Fiction. Erişim: 28.01. 2012. http://www.pifmagazine.com/
Shayegan, D. (1991). Yaralı Bilinç (Geleneksel Toplumlarda Kültürel Şizofreni) İstanbul: Metis Yay.
Şimşek, A. (2011). Bebek Patikleri. Ankara: Kanguru Yay.
Taylor, M. G. (2009). The Short Short Story. Erişim: 28.01. 2012. www.maryvillecollege.edu
The Longest Shortest Story Ever Told (2010). Erişim: 28.01. 2012 http://spherecow.wordpress.com/2010/10/22/the-longest-shortest-story-ever-told/
Thomas, G. W. Writing Flash Fiction. Erişim: 28.01. 2012. http://www.fictionfactor.com/guests/flashfiction.html
Thurber, B. Anatomy of a MicroFiction. Erişim: 28.01. 2012. http://home.comcast.net/~bob-thurber/anatomy.html

---

Görsel: .-_-., .sezgi1.0:
96.000 alman mark’lık mutlak bir değişim değerine sahip biricik bir sanat yapıtı_ Kaynak: http://www.intuitions.httpdot.net/tr/

---

* Yazı, ilk olarak Dünyanın Öyküsü dergisinin Nisan-Mayıs 2012 tarihli 2. sayında yayımlanmıştır.