Haiku Mevsimi

Dört mevsimle yaşamın evreleri arasında benzerlik kurmak çoğu kişiye doğal görünür. İlkbaharı gençlikle, yazı olgunlukla, sonbaharı ihtiyarlıkla yan yana düşünürüz. Böyle düşününce kış da ölüme karşılık geliyor olmalı. Öte yandan, bu şematik eşleştirmenin bir adım ötesine geçmeye, mevsimlerin getirdikleriyle yaşantımızı karşılaştırmaya kalkıştığımızda işler biraz sarpa sarıyor. Günler uzayıp kısalıyor, hava ısınıp soğuyor hâlâ, ama çiçek mevsimlerini, hangi meyve ve sebzelerin hangi zamanlarda doğal olgunluğuna ulaştığını artık pek azımız biliyoruz. Çiçekler şehir hayatından büyük ölçüde dışlanmış durumdalar. Meyve-sebze ise artık neredeyse her mevsim turfanda. Kısacası, hem doğayla hem de mevsimlerle iletişimimiz giderek zayıflıyor.

Mevsimlerle ilişkimin zayıf olduğunu en çok haiku denemeleri üzerine çalıştığım zamanlarda hissediyorum. Geleneksel haikuda mevsim öğesi, kurbağa, ay, öğle uykusu, şelâle, gökkuşağı, sivrisinek, erik, ayçiçeği gibi doğal ya da insanî göndermelerle karşımıza çıkıyor. Yelpaze çiçeklere doğru uzandıkça ansiklopedilere bakma ihtiyacı hissediyorum. Bunda Japonya’yla Türkiye’nin farklı floralara sahip olmasının da etkisi var elbette. Ama denemelerim sırasında bir mevsimle belirli bir duyguyu söyleştirmeye kalkıştığımda dağarcığımın ne kadar kısıtlı olduğunu fark edip hayıflanıyorum. “Keşke bizde de kapsamlı bir saijiki olsa,” diye düşündüğüm zamanlar hiç de az değil. Belki kolektif bir Türkçe saijiki için kolları sıvamanın vakti gelmiştir.

“Saijiki nedir acaba?” diyenleri duyar gibiyim. Açıklamaya çalışayım. Saijiki, haiku ve benzer şiir biçimleri için mevsim terimleri (kigo) ve örnek haikular içeren seçkilere verilen isim. Seçkinin her bir maddesinde bir mevsim teriminin ne anlama geldiği, başka benzer anlamlı kelimeler ve mevsim terimini içeren örnek bir haikuya yer veriliyor (örnek haiku olmadığında seçkiye kiyose adı veriliyor). Saijiki, beş bölümden oluşuyor: dört mevsim ve yeni yıl. Mevsimler ayrıca kendi içlerinde kategorilere ayrılıyor. Bu kategoriler de şöyle: mevsim, gökler, yeryüzü, insanlık, gelenekler, havanlar, bitkiler.

Saijiki ve kiyosede mevsim terimleri her bir mevsimin altında kategorilere ayrılmış olarak listeleniyor. Kenkichi Yamamoto tarafından hazırlanan beş yüz terimlik mini saijikinin “kış” bölümü bu listelemenin nasıl yapıldığını güzel örnekliyor. Tipik bir kigo maddesinin neye benzediğini merak edenler için de Virginia Üniversitesi’nin hazırladığı saijikideki “bahar” mevsiminin “bitkiler” kategorisine ait “erik (çiçeği)” maddesi güzel bir örnek teşkil ediyor. Saijikilerde terimlerin yalnızca mevsimsel özellikleri değil, aynı zamanda tarihî, coğrafî ve kültürel ilişkilerine de yer verildiği için bu seçkiler hem haiku yazaraları hem de okurlar için vazgeçilmez, kapsamlı bir kaynağa dönüşüyor.

Elimin altında Türkçe için hazırlanmış böyle bir kaynağın olmasını çok isterdim. Hem haiku denemelerinde tıkanan dağarcığıma doping yapmak, hem kelimelerin anlam dünyasının nerelere uzandığını görebilmek hem de doğayla olan ilişkimi biraz daha güçlendirebilmek için.

Notlar:

• Mevsim izleği ilkesi: Bu ilke, her haiku'da, şiirin kurgulandığı mevsimi bildiren bir kigo, yani 'mevsim sözcüğü' bulunmasıdır. Haiku dünyasında görünüm, insanlar, eşyalar ve olaylar, yalnızca doğanın gelip geçen akış ritmi bağlamında tam olarak algılanabilir ve gerçek anlamlarına kavuşabilirler. (Kaynak: “Haiku Yazmak”, Şigehisa Kuriyama, çev.: Coşkun Yerli, Varlık Dergisi, 1995:63-64)
• saijiki: Mevsim terimleri seçkisi. Her bir terim için haiku örnekleri de verilir.
• kiyose: Mevsim terimleri seçkisi. Örnek haikuya yer vermez.
• kigo: Saijiki’de yer alan her bir terime verilen ad, mevsim terimi.

Kaynaklar:

• “The Five Hundred Essential Japanese Season Words”
• “Haiku Yazmak”, Şigehisa Kuriyama, çev.: Coşkun Yerli, Varlık Dergisi, 1995:63-64
• “Kigo”, Wikipedia
• “Saijiki”, Wikipedia
• “The Traditional Seasons of Japanese Poetry”
• Resim: Hiroshi Yoshida, "Erikli Giriş Kapısı", 1935