Ermeni Edebiyatı Üzerine Düşünceler, Notlar...

Bu yazının başlığını bulmakta epey zorlandım. Zira bir terimin ad kazanması için, bir varlıktan söz etmemiz daha sonra da onun ispatlarıyla ya da itirazlarıyla, ya da eleştirileriyle masaya yatırmamız lazım. Oysa söz edilen Ermeni edebiyatı, ya da Türkiye Ermenilerin edebiyatı olunca, sayıları azalan, dilleri yok olmaya yüz tutan bir kültürden bir başlık çıkartmak dahi zor.

Türkiye’de gelişen bir Ermeni edebiyatının olup olmadığını dahi bilmiyorum. Zira bu konuyu tarihte yaşanan uygulamalardan , acılardan, travmalardan ayrı bir şekilde düşünmek de pek olası değil. Bilindiği gibi Lozan Antlaşmasında azınlık statüsü kazanan Ermeniler, kendi okullarını yaşatma (kurmak değil) ve özel statüsünde sürdürme hakkını da kazandılar. Dil devriminden bu yana Türkçenin dört başı mamur gelişimi, politikalarla ve eğitim ile birlikte ilerlemesi yanında Ermeni dili ve edebiyatı gelişemedi, ilerleyemedi.

Bir azınlık dilinin çoğulcu toplumlarda gelişiminin ilk yolu sanırım, o dilin okullarda, en azından Lozan’da hak kazanılan okullarda, serbestçe ilerleyebilmesiyle mümkün olur. İkinci aşama da ise içinde yaşanılan toplumun en az bir üniversitesinde bile olsa bir dil kürsüsünün yer almasıyla. Ama Türkiye’de bir Ermeni Dili ve Edebiyatı kürsüsü yok. Bünyesinde bildiğimiz kadarıyla hiç Türk yer almayan Ermenistan’da, Erivan Üniversitesinde bir Türk Dili ve Edebiyatı kürsüsü olduğunu biliyoruz. Ama Anadolu Hristiyanları olarak bilinen, toplumun kültürel evrelerinin her birine katkı sağlayan Ermenileri, Türkiye içinde sahiplenip geliştirebilecekleri bir Ermeni Dili Ve Edebiyatı Kürsüsü yok. Bu da bir dilin, o dili konuşanlarca bir yazılı kültür oluşturması önündeki başlıca engel.

Olayın üniversite boyutu bir yana, bugün sadece İstanbul’da varlığını sürdüren ve “Özel” Ermeni okulları adıyla anılan okullarda, liselerde durum nasıl? Öğrencilerin yazınsal türlerle ilk olarak tanıştığı, kitap sevgisinin temelleriyle tanışacağımız ilköğretim okulları ve liselerde Ermeni öğrencilerin okuyabileceği sabit bir ders kitabı var mı? Kitapların oluşumunda , edebi eserlerin niteliği konusunda oluşmuş bir komisyon var mı?

Yanıt biraz düşündürücü. Liselerde okutulan Ermenice kitabının ilk baskısı 1934’tür, yani cumhuriyetin 10. yılının hemen ardı. Bu tarihten sonra ise lise ya da ilköğretim kitapları, tamamen bu okuldaki öğretmenlerin saman kağıdı fotokopileriyle, yardımcı kitaplar olmadan son derece kısıtlı imkanlar dahilinde gelişmiştir. Devlet okullarında uygulanan kitapların ücretsiz dağıtılması uygulamasından bir süre sonra ise 2003-2009 yılları arasında görev alan Milli Eğitim Bakanı Hüseyin Çelik’in görev süresinin sonlarına doğru ise 1 ve 2. sınıflar için Ermenice kitapları devlet eliyle basılmış ve İstanbul’da bulunan 14 azınlık okuluna dağıtılmaya başlanmıştır. 1934 yılından 2000lerin başına kadarki dönemde ise devletin Ermenice kitapların oluşumunda katkı sağlamaması yanında, okutulmak istene kitaplar konusunda bir genelge ya da hüküm olmadığı için bu okullların yöneticileri ve öğretmenleri çok büyük problemler yaşamıştır.

1990’lardan bu yana gerek çeviri eser, gerek derleme çalışmalarıyla Ermeni Diline, yazımına hizmet veren Aras yayıncılığı ve sunduklarını, hem Ermeniceye hem Türkçeye kazandırdıklarını yukarıda saydığım karamsar tablonun yanında umut verici bir gelişme olarak değerlendirebiliriz.
Günlük ve haftalık yayın yapan Ermeni gazeteleri ise topluluğun problemleri, haberleri konularına ağırlık vermek dışında küresel problemler, kültürel zayıflama gibi etkiler düşünüldüğünde, pek de bu amaca hizmet edememektedir. Yine de Ermeni dili adına elimizde kalanlar içinde anılması gereken farklı kaynaklardır diyebiliriz.

Ermeni Dilinin, gelecekte yok olmaması ve Türkiye’nin yazınsal birikimine katkı sunması adına yapılması gerekenler acil haline gelmiştir. Tarihteki kayıpların, bugünkü problemlerin en büyüğü kültürel kayıplardır, bu ülkede kaybolan her bir dil, her bir kültür çok kültürlülük ve bir ortak bir gelişmişlik kurmanın önündeki engeller olarak var olacaktır.