Adalet Ağaoğlu - Yüksek Gerilim

Re: Adalet Ağaoğlu - Yüksek Gerilim

Öykü hakkında bir şeyler söyleyebilmek için nitelikli bir zaman ayırmak istedim. O yüzden geciktikçe gecikti. Şimdi böyle bir zamanı hiç bir zaman bulamayacak olmanın telaşıyla kısaca toparlamaya çalışacağım.

Öncelikle Eren'in linklerini verdiği inceleme metinlerine değinmek istiyorum.

Hilmi Uçan'ın metninin (Yazınsal Gelişim ve Toplumsal Değişim Bağlamında Adalet Ağaoğlu Öykücülüğü) sıkıntısı göstergebilim analizlerinin tipik özelliklerinden kaynaklanıyr bence. Bir şeyleri ille de diyagrama dökmek ihtiyacının yavanlaştırıcı etkilerinden muzdarip. Bu tip indirgemelerin yararlı olabileceklerini yadsımıyorum. Ama şayet öyküye has bir duyarlılıkla yapılmazsa yeni alınmış fotoğraf makinesinin kullanma kılavuzuna benzeme olasılığı yüksek. Bundan kaçınmak gerektiğini düşünüyorum. Neyse yine akademik düşünüşle ilgili uzun bir söyleve girişmek istemiyorum. Ancak kısaca şunu söyleyebilirim: Kadir Çiçek sözkonusu inceleme metninde Ö1 (Birinci Özne sanırım) olarak adlandırılmış, Hasan da Ö2. (Bu tanımlamanın özneyi öznelikten çıkarışına hiç değinmeden) Ö1'in yüksek gerilim hattı olması gerektiğini iddia edebilirim hemencecik. Yazarın anlatımıyla yüksek gerilim hattını bir kişiliğe dönüştürdüğünü ve sistem eleştirisini de barındıran bu öznelik durumunun öykünün asıl meselesi olduğunu düşünüyorum. Hatta bir adım daha ileri gidip Kadir Çiçek N1 (Birinci Nesne) olabilir bence. Zaten yazımın ileriki bölümünde anlatacağım gibi Kadir Çiçek adlandırışının da bu nesnelik konumunu pekiştirdiğini düşünüyorum.

Metin Turan'ın Yazınsal Gelişim ve Toplumsal Değişim Bağlamında Adalet Ağaoğlu Öykücülüğü incelemesinin ise özellikle şu saptamasıyla önemli olduğunu düşünüyorum:

Geleyim öyküyle ilgili benim yorumlarıma.

Öyküyü ikinci okuyuşumda elime bir kağıt kalem alıp Ağaoğlu'nun anlatımıyla öykünün geçtiği bölgenin resmini yapmaya çalıştım. Çok beceriksizce olduğu için buraya aktarmıyorum (Nurten'i ikna edebilirsem, onun çizim yeteneğiniden yararlanıp buraya öyle aktarmayı deneyeceğim), ama kolaylıkla bir yerleşim planı çıkarılabildiğini söyleyebilirim. Kuzey'de büyük kent, bir baraj ve iki kent arası yolun üzerinde kanalet fabrikası, güneyde deniz, denize inen bir nehir, ovayı bölen yollar, pamuk tarlaları, bir çilek tarlası ile upuzun bir ova...

Bu arada kimse değinmemiş kanalet, Fransızca canalette'ten geliyor, "küçük kanal" anlamında TDK'ya göre. İnternette araştırıldığında aynı adlı bir firmanın sayfasından kanal yapımıyla ilgili şantiye görsellerine (tabii temiz, pak hallerine) ulaşabilir. Öyküde sözü edilen ortamı anlamak açısından ilgi çekici. (Öyküde vinç bumu olarak karşımıza çıkan bum sözcüğü ise İngilizce boom'dan geliyor, vinç kolu anlamında.)

Yakın zamanda (küçük de olsa) bir vincin mermer blokları nasıl kaldırıp çevirdiğine, hareket ettirdiğine tanık oldum. Mermeri tutan ve hareket ettiren askıları kontrol edenin işi epey korkutucu. Her an bu askılardan kurtulacakmış gibi sallanan mermer bloklarının altında kalma riski o kadar büyüktü ki, şaşmıştım.

Öyküde Zaman:

Anlatının ilk bölümünde (bölgenin betimlemesini içeren bölümde) üç mevsime tanık oluyoruz. Kış'ın yağmurların bitmesiyle başlıyor anlatı, Mayıs sonunda tek pervanelilerin ilaç atmak üzere ovaya inmesiyle sürüyor, Eylül'de ilk pamuğun toplanması ve Ekim'de tek pervanelilerin son siyolanı atmasıyla sona eriyor; yine kışa bırakıyor yerini. Yani, öyküde zamanı, anlatıcının hareketlerine tanıklık ettiği tek pervaneliler (bunun da bir sembol olarak okunabileceğini düşünüyorum ben) yönetiyor. Öykünün anlatıldığı zaman dilimi, Hasan'ın okul döneminin bitip abisinin yanına gelmesi ve ölümü arasında geçen süreden oluşuyor.

Öyküde Kişiler:

Atlamadıysam öyküde adı geçen 15-16 kişi saydım ben. Karşılaşma sıramıza göre;
Kadir Çiçek,
Sakine Çiçek (Kadir Çiçek'in karısı),
Hasan (Kadir Çiçek'in kardeşi),
Sefer (Kadir Çiçek'in küçük kardeşi),
Kemal (Kadir Çiçek'in büyük oğlu),
Gülten (Kadir Çiçek'in büyük kızı),
Ayten (Kadir Çiçek'in küçük kızı),
Orhan (Kadir Çiçek'in en küçük çocuğu),
Bilal (sağ halat yardımcısı),
Osman (sol halat yardımcısı),
şirket mühendisi,
şantiye mühendisi Nazif (bu son ikisi aynı kişi olabilir, bilen birine sormak lazım),
devlet kontrol mühendisi,
Kadir Çiçek'in memleketlisi Avni,
iki polis.

Bu kişilerden Hasan'ın anılma biçimi öykü için önemli diye düşünüyorum. Daha önce soru olarak da üzerinde durmuştum bu noktanın. Öyküde başta Hasan olarak tanışıyoruz öyküde Kadir Çiçek'in kardeşiyle, ancak ne zamanki Hasan fabrikaya işçi olarak giriyor o zaman Hasan Çiçek olarak anılmaya başlıyor. Buradan Kadir'in ve Sakine'nin neden öyküde soy isimleriyle anıldığını anlıyoruz. Bu, sadece bir kurumda isim olarak var olmaktan da değil (Öyle olsa Osman ve Bilal'in de soyisimlerini bilmeliydik). Bunun bir gazete haberi olduğundan böyle olduğunu düşünüyorum. Üçüncü sayfada geçen bir kaza haberinde soyisimleriyle birlikte verilen olayın kahramanları bu aile. Belki şöyle bir şey:

O yüzden biz özellikle bu isimleri soyisimleriyle tanıyoruz.

Öyküde Anlatım:

Gerçekten bu öyküyü öykü yapan onun anlatımı. Ağaoğlu çok dengeli bir biçimde çeşitli anlatımsal öğeler arasında ustaca geçiş yaparak bir tempo tuturuyor. Betimlemelerle diyaloglar, olayla ruhsal yansısı üzerinde çok güzel geçişler yapıyor yazar. Uzunca bir dış betimlemeyle öyküye girdikten sonra yüksek gerilim hattındaki elektrikle birlikte Kadir Çiçek'in evine dalması ve burada iç anlatıya geçişi muhteşem. Buradaki, hava perspektifi denilebilecek bir ufuk yaratarak, oradan manzarayı tarayarak süzülme ve bir mekâna girme yaklaşımı, Kieslowski'nin Üç Renk Kırmızı'sını anımsattı bana. Bu filmde telefon hattı boyunca ilerleyen kamera, dağları tepeleri, denizleri aşarak karşıdaki kişiye ulaşıyordu. Ağaoğlu filmden çok daha önce böylesi bir tekniği yazınsal olarak kurmuş ve başarıyla kullanmış. Öykünün gerilimini yükseltenin bu büyük ölçek olduğunu düşünüyorum. Bir bakıyorsunuz uçaklarla birlikte ufukta dolanan anlatıcı ansızın vincin halatına iniyor, oradan yapılacak seçimlerde oy verilecek partilere kadar mühendislerin ve işçilerin yaşamlarına hakim bir başka konuma sıçrıyor, sonra ansızın cacığın üzerindeki yağı gösteriyor okuyucuya. Öte yandan bütün bunların, Umberto Eco'nun dediği gibi, "anlatı ormanında bir gezinti" olduğunu da hissetiriyor. Çünkü asıl anlatacağının 26. kanaletin yerleştirilmesi sırasında gerçekleşecek kaza olduğunu biliyoruz.

Bu arada kullanılan flashback uygulamaları ise ayrı bir gerilim katıyor öyküye. Parantez içlerinde verilen bu bölümlerde, bir olay olmadan önce, bir an durup o olayın geçmişine gidiyor yazar. Burada da çok güçlü biçimde sinemasal bir öğenin yer tuttuğunu düşünüyorum.

Öykünün diliyle ilgili de bir sürü not tutmuştum, ama arkadaşlar yukarıda bir kısmına değinmişler. Geri kalanının da çok önemli olmadığını düşündüm sonradan. Yalnızca, öykü boyunca sinsi sinsi iğrenç planını uygulayan nesnel dilin ("nesneleştirici dilin" de diyebiliriz buna) gelip

cümlesinde düğümlenmesi gerçekten eşi bulunmaz bir anlatı örneği oluşturmuş.

Bunun dışında bir-iki yadırgatıcı sözcük takıldı aklıma:

"Fena şaşırdı" dese daha iyi olacak belki. Kötü doğru değil gibi geldi bana.

Çok soğuk geldi "soğutucu" terimi.

Defalarca farklı şekilde niteledikten sonra bu "iç bükey" çok yabancı geldi kulağıma.

Dil ya da tiplemeler üzerinde daha çok durmak istemiyorum. Ustalığı göstermek için nerenin altını çizseniz öte taraf eksik kalıyor. En sonunda öyküyü baştan yazmak gerekiyor, öykü bu kadar güzel demek için.

Ancak Sakine Çiçek'in çizilişindeki bir noktaya değinmeden geçemeyeceğim. Yazar sözü ne zaman Sakine'ye verse, hep bir şeyleri eksik ya da olmadık biçimde söylüyor Sakine. İçindekini tutamıyor, duygularını gizleyemiyor. Erkek bir dünyada, suladığı ıtırlar, sardunyalar, hüsnüyusuflar gibi pırıl pırıl kalıyor kadın Sakine.